Бөө нь олон сая жилийн өмнө бидний өвөг оюун санаа онгод тэнгэр далд ертөнцтэй харилцах замаар үүсэж хөгжсөн нэгэн төрлийн мөргөл юм. Бөөг үндсэнд нь үздэг бөө, засал хийдэг бөө, бариа хийдэг бөө гэж 3 н төрөлд хуваадаг. Үздэг бөө нь засал хийнэ, бариа хийдэг бөө нь хүний махан дамжуулан муу зүйлийг гадагшилуулдаг. Бөөгийн шашинд бурхантай холбогдож арга засал хийдэг бөө байдаг гэтэл хэрэгтэй хэрэггүй эд зүйлсээр өөрийгөө чагталж явах юм. Одоо хэнийг жинхэнэ бөө гэдгийг хэлэхэд үнэхээр хэцүү цаг ирждээ.
П.Энх Амар
Хуулар ясны Надмид гуай 1942 онд 13 настайдаа Хөвсгөл аймгийн Ренчинлхүмбэ сумын 3 дугаар багийн нутагт Хармайн голын Хийсгэлэнт гэдэг газар адуу манаж яваад элдэв чимээ дүрснээс ихэд айснаас болж галзуурч 3 жил ямар ч засал авсангүй. Харин бөөд үзүүлтэл “Мэргэн Дэрсэгийн юм” гэдэг уйгар онгодын хорлолтой байна. Тэр онгодыг энэ нутгийн нэртэй бөө Гүнгэ заарин Тагна Тувагаас авчирсан нь одоо ч түүний хүү Балжинням зааринд бий гэснээр 16 настай Надмид охин энэ зааринд шавь орж 1945 онд бөө болсон байна.
Тэнгэрийн мянган бурхан анхан хүмүүсийг бүтэхдээ элээ шувуугаар эргүүл харуул тавьж ямар нэг ад чөтгөрөөс харж хамгаалж бай гэжээ. Хэрэв хүмүүсийг хорлох дайсан ирвэл элээ бурханд хэлэх ёстой байлаа. Элээ ч бурханы зарлиг ёсоор хашаа хороон дээр үргэлж сууж, хүн амьтныг харж байв. Тэгтэл тэр хүмүүсийн хүүхдүүд нь элээг харваж намначих гээд амар заяа үзүүлэхгүй болохоор нь тэр бурханд очиж: Би энэ хүмүүсийг чинь харж манаж чадахгүй. Тэд чинь намайг харваж алчих гээд байна гэв. Бурхан хариуд нь:
За тэгвэл чи хүмүүст очиж ид шидийн хүчээ өг гэжээ. Элээ нисэж явсаар хонь хариулаад гэрээсээ хол төөрсөн нэг бяцхан охины дэргэд модны тайрдсан дээр ирж суугаад тэр эмэгтэйд ид шидээ өгчээ.
Охин сэрээд ийш тийшээ араад ухаан санаа нь сэргэж юм бүхэн ив илхэн юм шиг болсон байв. Тэгээд охин гэртээ эргэж ирвэл ах нь “Чи гурав хоног хонь аваад хаашаа алга болсон, чамайг ална шулна” гэж аашилжээ. Охин ингэж ахыгаа учир зүггүй аашлахад түүнд гомдов. Тэгтэл ах нь тэр дороо муурж унаад шээс нь хаагддаг өвчтэй болсон байв гэнэ. Бяцхан охин ахдаа “Би таныг эдгээнэ” гээд түүнийг цагаан эсгийн дээр тавьж гэрт оруулж, ацтай баганан дээр хэвлийгээр нь хэвтүүлээд авсан чинь тэр дорхноо эдгэрч гэнэ. Түүнээс хойш тэр бяцхан охин удган болсон юм байна. Энэ анхны удганыг “Шошоолок” гэдэг байсан юмсанжээ.
Балчир Тэмүжинийг эцгийн буурин дээр хаягдахад түшиг болж үлдсэн Мэнлиг эцгийн долоон хөвүүний дундах нь Хөхөчү тэв тэнгэр гэх бөө байжээ. Эцгийн гавьяанд эрэмшсэн Мэнлигийн долоон хөвүүн Хасарыг элбэж занчив гэнэ. Хасар хаан ахдаа уйлан хайлан гомдол мэдүүлэхэд нь Чингис “Амьтанд дийлддэггүй хүн гэдэг биш бил үү, чи? Яагаад дийлдэв?” хэмээн дүүгийнхээ амыг асуугаад буцаасан байдаг. Удалгүй Чингис хааны ардаас олон хүн Хөхөчү тэв тэнгэр бөөд очиж захирагдав гэнэ.
(нэгдүгээр хэсэг)
Нэн эрт цагаас монголчууд байлдааны тугийг бүтээн хэрэглэдэг байсан билээ. Чингис хаан монгол овог, аймгуудыг нэгтгэн “Их Монгол Улс”-ыг байгуулахын өмнө томоохон овог, аймгууд байлдааны тугтай байсныг Монголын нууц товчоонд тэмдэглэжээ. Тухайлбал, Жадаран аймгийн Жамуха сэцэн хараа ихт /Хар/ тугтай /Монголын нууц товчоо /МНТ/ 106/, Урууд, Мангууд нар “Бараан алаг туг”-тай /МНТ-107/ байсан бөгөөд, тэд дайнд мордохдоо тугаа тахидаг /МНТ 106/, их цэрэг байлдаанд мордохын дохио болгон байлдааны туг босгодог /МНТ 181/, дайсныхаа тугийг булаан авч уулан дээр аваачин уруу харуулан хатгадаг /МНТ 149/ байсныг МНТ-д тэмдэглэжээ.
Тээр жил хөдөө явж байгаад нэгэн бөөвгөр бор ганц гэрийн үүдэнд хэдэн хүн юм хүлээсэн мэт цувран сууж байхтай тааралдаад "'Дэлгүүр юмуу гэхнээ нь ямар ч тэмдэггүй, бас тэгээд цагаан бүрээсгүй, багийн даргынх юмуу гэхээр арай л ядуувтар гэр.
Ер нь энэ хүмүүс юу хүлээж байгаа юм бол гэж бодоод сониуч зандаа хөтлөгдөн тэргээ холхон зогсоогоод явган хүрч очсон чинь сууж буй хүмүүс багахан бишүүрхэж эгдүүцэн харцгаав. Намайг нэгэн том дарга гэж бодсон бололятой. Мэндэлсэн чинь дуртай дургүй хариу өглөө.
-Монгол харын бөөгийн хуяг хувцасны зүүн гарын ар биед далны адагт бэхэлсэн хэсэг манжигийг зүүн мөргөл манжиг гэдэг. Энэ нь зүүн зүгийн онгод тэнгэр нарт мөргөл даатгал үйлдэхэд зориулагддагийн дээр хуягийн эзэн бөөтэй ураг төрлийн холбоогүй энгийн хүмүүсийн сүлд тэнгэрүүдэд мөргөл, даатгал үйлдэж ариутгал хийхэд хэрэглэдэг зүйл юм.
Манжигийн зангилаа-Монгол харын бөөгийн өмсгөлийн бөө дээлийн манжигуудыг нэлээд олон газар зангидсан байдаг. Эдгээр зангилаа нь бас олон төрөл байдаг. Энэ нь бөө нар манжиг тус бүрийн нэг, нэг онгод тэнгэрийг төлөөлсөн лусын амьтан могой гэж үздэг учраас хүмүүст учирсан гай барцад, өвчин зовлонгийн хүнд хөнгөн, онгод тэнгэрийн догшин дөлгөөн байдлаас шалтгаалан хүний амь насыг гол төлөв нэг онгодод даатгаж бэхэлсэн бол зарим тохиолдолд оёр онгодод даатгаж дунд холбож бэхэлсэн юмуу ийнхүү бэхлэх явдлыг дахин баталгаажуулсныг илэрхийлнэ.
Ийнхүү хүмүүсийн амь насны бэхжилтийг манжигт зангидан бэлгэддэг явдал бичиг үсэг үүсээгүй харанхуй бүдүүлэг нийгмийн харилцааны үеийн зан үйлийн үлдэгдэл болно. Түүнээс гадна ингэж зангидах нь бөө болсны гурав дахь жилээсээ хойш өөрийн төрөл садан, энгийн хүмүүст нийтдээ хэдэн удаа бөөлсөн, тэр ч байтугай бөөлөх бүртээ ямар хүйс, төрөл, насны өргөл барьж авсан буюу онгод тэнгэрт өргөсний тооцоог гаргаж байжээ.
Зүрх манжиг-Цагаан хуулар эцэгтэй, шарнууд ээжтэй, хар дархад багштай Цэвээний Хорол удганы бөө дээлийн энгэрт өвчүүний тус газар бэхэлсэн гурван манжигийг “зүрх манжиг” гэх бөгөөд нэг шилбэнд бэхэлж багцалсан гурван манжигийн нэг нь шар, цагаан алаг, нөгөө нь улаан, шар алаг, гурав дах нь улаан, ягаан цоохор өнгийн эдээр бүржээ. Үүний улаан, ягаан нь амь, амьдрал, шар нь хүүхэн хүний /сахил авсан лам явсан эр хүн/ хайр сэтгэлээ өгсний бэлгэдэл, цагаан нь сүү шиг цагаан санаатай явдгийн илэрхийлэл билээ гэдэг.
Тэнгис Шишгэтийг өгсөөд Зайвраа эмгэний тухай ярьж болно. Дархадын 7 чавганцын нэг Харын хар тэнгэрийн татаас. Ёох гэм бэл...ёох гэм бэл...
-Өнөө Дува чинь шал согтуу юм ирж явна гэсээр ээж энэ тэндээ шинэхэн цас болсон хэдэн хуурай гишүү хормойлсоор орж ирэв. Харин аав “Санаа нь зөв, сав нь бүтэн хүн бол балгаж л баймаар өдөр байна даа” хэмээн ээж рүү харж нүдээрээ инээмсэглэнгээ зангидаж суусан ногтоо зүүн орны хөндий доогуур түлхлээ.
ФОТО
ВИДЕО
