Хятадууд Шинжаанд нэвтрэн орж ирэн айлуудыг дээрэмдэн тонож, ард иргэдийг алж хядаж байжээ. Хавх бөө үүнд ихээхэн дургуйцэн тэмцэж байсан аж.
Моожитын хүү Халзан Зана заарин нь Хуш дөлийн онгодыг дуудан беөлж 33 хурмастаар аялан дүүлж бөөлдөг байснаараа ид шид эрдэм
Хогоргын Бурианы онгодыг анхлан тахиж авч явсан хүн нь Мачир заарингийн онгод гэлцдэг. Мачир заарин нь Хогоргын Буриа, Эрдэнийн Сүмбэр хайрхан, Хонин өндөр уул зэргийг аргадаж авч бөөлдөг байсан учир байгаль эх буянаа хайрласнаар аугаа хүчийг олж нээсэн увьдас чадалтай заарин байжээ.
Мөн Гэндэн гуайг анд явахад нь Дашдаваа удган бөөлөөд хормой дээр нь ангийн үс хаяж энэ удаа та тэдэн үнэг, тэдэн чоно агнах юм байна гэдэг байжээ.
1931 оны хэлмэгдүүлэлтийн он жилүүдэд нам төрөөс айхтар арга хэмжээ авч, лам бөө нарыг олноор гянданд хорьж цагдан ял тулган шийтгэдэг. Тэр үед Дашдаваа удган 20 гаруйхан настай залуухан байжээ.
Тэгтэл нэг өдөр Дашдаваа удган нөхөртөө хэлж гэнэ.
Үймээн самуунтай байсан 1930- аад оны үеэр Завханы НАХЯ-ны ногоон малгайтнууд Награнз бөөг барихаар Тэс суманд иржээ. “Ногоон” Санжаа хэмээх цуутай яргачингаар толгойлуулсан хүн оройхон машинтай бөөгийнд очсон гэнэ. Тэрхүү Санжаа гэгч ингэж самууны гучаад оны үед алс баруун Завханы хязгаарт тоо томшгүй олон лам хуврага, ард иргэдийг хилсээр буудан алж, эрүүдэн байцааж байсан зард гарсан алуурчин яргачин нэгэн байсан гэдэг.
Би энэ тухай бичих гэж эртнээс бодсон юм аа. Гэвч цаг гарахгүй байсаар нилээд хугацаа өнгөрчээ. Болсон явдал сургамжтай. Манайд нэг байгуулагад нэг бөө байсан юм, одоо гомдоод өөр байгуулагад очсон. Тэрээр томоохон тахилгад тэргүүлж бөөлөх болоо. Уламжлалт бөөг бодвол орчин цагийн жаягаар сандал дээр сууж бөөлнө. Тамлага, дуудлага муутай болохоор ямар онгод дуудаж байгааг мэдэхэд хэцүү, тэгээд шүтээн дуудаж байна гэж боддог болсон. Сууж бөөлдөг болохоор хөдөлгөөн багатай, түүнийг түших түшээ нэг их хариуцлага хүлээгээд байдаггүй. Тиймээс тэрээр бөөгийн түшээд нэг их ач холбогдол өгдөггүй байж мэдэх юм.
Бусдад санамж өгөхөөр нэг ийм явдал болов. Энэ удаа нэгэн бөөг хайрханы тахилгад толгойлж бөөлөхөөр томилов. Зургаан сарын өмнөөс онгод юугаа илгээж, хайрханы савдагтай харьцаж, дуудлага, магтаал, тамлагын тухай мэдээлэл авч бөөлөлтийн үеийн талаар бэлтгэл хангах ажилд оров.
Нэг л мэдэхэд бөөлөх хугацаа тулж, хайрханы зүг хөдлөх болов. Тэр залуухан бөө уламжлалт жаягаар бөөлдөг учраас түшээ онцгой үүрэгтэй. Бөө хүнд өнөө цагт тохиодог нэг бэрхшээл болох түшээд нь ажлын газраас нь чөлөө өгсөнгүй. Тэгээд бид ярилцлаа. Хэнээр түшээ хийлгэх вэ гэж. Удаан зөвлөлдсөний эцэст хэдэн шавь нараас нь нэгийг сонгохоор болов. Тэгээд түүнийг нь ажлаас нь чөлөө авахуулж Түшээ хийлгэхээр болгов. Өнөө цагийн бас нэг зовлон хоёр өөр газарт амьдардаг, хоорондоо уулзаж чадахгүй байсаар холын аянд зорих өдөр ирэв.
Бөөлөх улаач, түүний түшээг хамтад нь нэг машинд явах замд нарийн нандин зүйлээ ярилцаж, бөөлөх үед түшээг хэрхэн ажиллах талаар ярилцах байв. Бас л хясаантай явдал болж, хамт нь явах унаа бусдын “адармаатай” санааны улмаас тэд хамтдаа явах боломжгүй болчихов.
Тэгээд бөө, түшээ хоёр өөр, өөр машинд явахаар боллоо. Аян замын явцад орой унтах үеээр уулзаж, хоорондоо бага, сага зүйл ярилцах боломж гарна гэж үзэв.
Харин энэ удаа бөөлөх улаачийн түшээ нь дээрх түшээд ач холбогдол өгдөггүй бөөгийн машинд суух нөхцөл бүрдчихэв. Нөгөө оройн цагаар Түшээтэйгээ ярилцаж, бөөлөхөд бэлтгэл ажил бүтэхгүй болж эхлэв. Яагаад гэхээр нэг нь бөөлөхдөө түшээд ач холбогдол өгдөггүй, нөгөө нь бөөгийн түшээгийн хариуцлагтай ажил хийж байгаагүй хоёр нийлчихсэн хэрэг.
Тэгээд түшээ хийх хүнийг авч яваа нөгөө машин цуваанаас тасарч хаа нэгтэй хоноглоно. Аймгийн төвд эрх биш нэг уулзалдаад учир нь олдох биз хэмээн санаа зовохоо бас хойш тавив. Гэвч аймгийн төвд ирээд нөгөө машин түшээгийн хамт алга болов. Одоо бид бодит байдалтай эвлэрэхээс аргагүйд хүрч өөр түшээгийн эрэлд мордов.
Бөөгийн түшээ хариуцлагатай ажил. Хэн нэг нь шууд хийчих ажил биш. Нөгөө талдаа томоохон тахилгад бөөлөх улаачийн түшээ өндөр хариуцлагыг өөртөө хүлээдэг. Түшээ хүний хариуцлага, улаачийн амь, амьдралтай тулгарах үе ч байдаг. Уламжлалт бөөгийн шавь хүн багшдаа үнэлэгдэж чадвал их зүйл сурна. Ийм боломж чухамхүү томоохон зан үйлийн үед олддог. Ийм боломжийг шавь нь ашиглаж чадсангүй. Энэ бол түүний л асуудал, боломж байв.
Ийнхүү улаач, түшээ хоёр уулзалдаж чадалгүй зан үйлдээ очсон нэгэн түүх болоод өнгөрөв.
Хариуцлагатай үүрэг хүлээж яваа улаачийн түшээ, бөө хүн хоёр хэн хэн нь томоохон үйлд зүтгэж яваа гэхэд ингэж хандах нь хариуцлагггүй явдал, бас санаатай ч гэмээр асуудал юм.
Эцэст нь бид аргагүйн эрхэнд өөр түшээгээр бөөгөө түшүүлэхээр шийдвэрлэхэд хүрсэн билээ. Нэг нэгнийгээ хийх үйлдээ дэм болж, тус болохын оронд бөө хүнд байж боломгүй хариуцлага алдсаныг бусдад сургамж болгох үүднээс ийнхүү бичлээ.
Түшээд нэг их ач холбогдол өгдөггүй бөө өөрийгөө дээд тэнгэрт өндөр суудалтай гэж тунхагладаг юм. Томоохон тахилгад бөөлөх улаачийн түшээг түшээгийн эрдэмд суралцах боломж олгоогүй болохоор энэ үйлдлийг нь санаатай үйл гэж болохоор юм.
Нэг талдаа Түшээд ач холбогдол өгдөггүй бөө, нөгөө талдаа багшаа хүндэлдэггүй, хариуцлаггүй шавийн тухай бичмээр санагдаад болдоггүй.
Түшээд ач холбогдол өгдөггүй улаач, хариуцлагаа ойлгодоггүй шавь, бөө болтолоо хол байна даа, хол байна.
Д.Хүрэлбаатар
Гүрсогийн Жав заарин одоогоос 110 аад жилийн өмнө 84 насалсан хүн бөгөөд Жөгд овгийн хүн байжээ
Энэ хүнийг Зөөлөнгийн хүрээний Ягаан цорж лам жатга хийж устгах гэж л дээ. Тэгэхэд нь Жав заарин хараалыг нь хариулж элбэ шидийн хүчээр холбого хонхинуураа цорж лам руу хариу явуулсан байна. Тэрэнд нь Цорж лам өртөж үхлүүт овчтэй болоод Жав зайрантангаас уулчлалт гуйгаад залж ирээч хэмэзн хүн явуулж гэнэ.
ФОТО
ВИДЕО
