Дархадын алдарт Тувааны Балжир удганы ярилцлагыг орууллаа.
- Бөө удам дагадаг гэдэг. Ингэхэд таны удамд....
-Би залуудаа бөө, ламд дургүй, тэднийгээ аальтай элэглэж явсан юм билээ. Хорин наймтайдаа гэнэт элийрээд бие муудаж эхэллээ. Хэвтэрт орж, яр шаваад эдгэдэггүй. Бөөлвөл эдгэнэ гэхээр нь муухай юмыг би бөөлөхгүй хэвтэж байх. Гэтэл ах дүү нар маань намайг ухаангүй хэвтэж байхад барж аваачаад хүчээр бөөлүүлсэн. Тэгээд гурав хоногийн дотор эдгэчихсэн юм. 30 насан дээрээ анх энгэж бөөлсөн.Үүнээс хойш 60 жил онгод, тэнгэрийг тахилаа.
Хөвсгөл аймгийн Цагаан-Үүр сумын “Үүр гол”-ийн зүүн хөвөөн дээр Чингис хааны үед амьдарч байсан Даян зайранг онголсон агуй хүн дүрстэй хадыг шүтэх болсноор энэ онгод буй болжээ. “Даян дээрх” хэмээх бөө нарын алдарт онгон шүтээн болох чулуун хүнийг үеийн үед шүтэн залбиран ирдэг.
Дүнгэрэг-Тува бөөгийн хэц тал хэнгэрэг.
Бөөгийн хэц-Монгол бөөгийн ёсонд онгод дүрслэхэд тэлж уясан дөрвөлжин эдийг хэц гэдэг бол буриад бөө нар хэнгэрэгээ хэц гэж нэрлэдэг.
Хэнгэрэгийн дэлдэх ёс:
- Хэнгэрэг босоо дэлдэх ёс. Хэнгэрэгийн ард талаас зүүн гараараа босоо атгаж хэнгэрэгийн нүүрийг баруун тал руу буюу цагаан тэнгэрийн зүг хандуулан хоёр гараараа нүүрний зүүн өмнө барьж хэнгэрэг дэлдэхийг зүүн хажууд хэнгэрэг дэлдэх гэдэг. Тэгш хэмт хөдөлгөөн хийхийг баруун хажууд хэнгэрэг дэлдэх гэдэг.
Хэнгэрэгийн хүрээ мод-Монголын харын бөөгийн дугуй хэнгэрэгийн хүрээ модыг өглөөний наран ээж ээвэр газар ургадаг аянганд ниргүүлсэн шинэс /хар/ модны хавиас, шинэ бөөтэй ивээл жилтэй эрэгтэй хүн авч үйлдэх ёстой.
Хурмаст тэнгэр нэгэн хар санааны хувилгаантай байжээ. Тэр нь цаг үргэлж амьтныг хорлон бүтээснийг бүрэлгэн, асаасан галыг унтраан, урссан усыг хүртэл хатааж түйвээдэг байж гэнэ. Энэ бүхнийг хараад “Хурмаст тэнгэр би хэдийгээр энэрэнгүй тусч сэтгэлийг бүтээвч бас итгээд муу дайсантай билээ” гэж ямагт сэрэмжлэн байдаг ажээ. Хар санааны хувилгаан нь хурмастын дагиныг алтан цээжтэй, мөнгөн бөгстэй шувуу болоод нисээд явахад нь харваад алж орхижээ.
Дархад ёсонд бөөгийн зам заах ёсыг үйлдэх өдрийн нар шингэх үед бөө дээл, гутал, малгай, хэнгэрэг, орбо хуур болон онгодын хэрэгсэл цөм бэлэн болсны дараа багш бөө шавийнхаа өмсгөл, хэрэгсэл, онгодын хөргүүдийг “амилах ажил”-д орно.
Хар туг-сүлдийн нууц шүтээн. Сүлдийн дархадын хууч яриа, үзэл итгэлээр бол хараа ихт хар сүлдийн уг оршуулж амилуулсан нууц шүтээн нь эрт нэгэн цагт татарчуудад баригдан Алтан Улсад хөнөөгдсөн Амбагай хааны сүнс мөн гэж үздэг. Рашид ад Дины “Судрын чуулган”-д нэгэнт татарууд түүний ах Охин бархаг, эцгийнх нь үеэл ах Чархай лянхуагийн ач Амбагай хааныг баривчилж, Алтан хаанд хүргүүлсэн, тэр нь тэднийг дээр өгүүлснээр хороосон болохоор Хотол хаан цэдэг авч довтлон Алтан хааны түрэг аймгуудтай байлдаж түүний мужуудын хэсгийг талан дээрэмдсэн билээ.
ФОТО
ВИДЕО
