ФОТО
ВИДЕО
Манжийн ноёрхлыг нийт Халхын ард түмэн төдийгүй, II богд Живзундамба хутагт, Түшээт хан Ямпилдорж, Засагт хан Балдир, Сэцэн хан Манибадар, Сайн ноён Дэчинжав, Дамиран гүн зэрэг хамгийн нөлөө бүхий том ноёдууд ихэд дургуйцэн, битүү эсэргүүцэж, тусгаар тогтнолын тэмцэлд талархаж байв. Тэр ч байтугай тэд II Богдын ах шадар чин ван Ринчиндорж нарын зэрэг хүмүүсээр дамжуулан, Амарсанаа, Чингүнжав нартай холбоо барьж, тэдний үйл хэргийг нууц дэмжиж байсан бололтой байдаг.
Манжийн төрийн зүгээс Халхын зарим ноёд тухайлбал, 1756 оны 4 сард чин ван Ринчиндоржийг Амарсанаагийн хэрэгт холбогдуулан барьж цаазаар аваачсан нь II Богд тэргүүтэй Халхын том язгууртнуудын занал хилэнг бадруулжээ. II Богд өөрийн нэг ахыг цаазаар авахуулсанд унтууцаж, “Дөрвөн аймаг хэлэлцээд, их түйвээн өднө”1 гэж Манжийн эсрэг бослого хөдөлгөөн гаргахад бэлдүүлж эхлэсэн байна.1 Жамбадорж.”Болор толь”. 14-р дэвтэр. Тал 16.
Манжийн төрийн эрх баригсад ил, далд элдэв муу аргаар II Богдыг гартаа оруулж, бослогод шууд идэвхтэй оролцох бололцоог хааж чадсан боловч Халхын ард түмнийг тусгаар тогтнолынхоо төлөө зэвсэг барьж босохоос урьдчилан сэргийлж чадаагүй юм.
1756 оны 6-7 сарын үед Манжийн хааны зарлиг ёсоор, Зүүнгарын бослогын эсрэг хөдөлгөсөн их цэргийн нэгэн багийг толгойлж явсан шадар ван Чингүнжав дайны талбараас босож, цэргээ удирдан нутгийн зүг хөдөлгөсөн, мөн тэр үед Түшээт хан Ямпилдорж, Засагт хан Балдир, Сэцэн хан Манибазар, Сайн ноён Дэчинжав, Дамиран гүн нарын зэрэг ноёд Манжийн албыг хаяж, тус тусн нутагт нэгэн зэрэг буцсанаар Халхын ард түмний тусгаар тогтнолын зэвсэгт тэмцэл эхлэсэн юм. Чингүнжав зам зуур Улистай орчим Халхын Цэвдэн бэйл, Дамиран гүн нартай чуулган нийлж, бослогын хэрэг хэлэлцэн, Улиастайн цэргийн хороонд хүн зарж, манжийн эсрэг босохыг ятган, олон харуул, өртөөний цэрэгт зар тарааж, Манжийн харуул, өртөө, цэргийн албыг хаяж босохыг уриалжээ. Түүнээс гадна Халхын томхон ноёдод нууц бичиг илгээж, Манжийн ноёрхлоос даруй чөлөөлөгдөхийг уриалсан байна.
Их хүрээ II Богдын хамт нэгэнт Манжийн хатуу хяналтанд орж, чин ван Цэнгүнжав Манжийн талыг тууштай баримталж байсан учир Их Хүрээнд чуулган нийлэх явцад бүтэхгүй болсон юм. Чингүнжавын шууд удирдлагын дор 2000-аад цэрэг цугларсан байна.
1756 оны зун, намраас эхлэн нийт Халхчууд Чингүнжавын уриалгаар Манжийн өртөө, харуул, төмөр сүрэн болон цэргийн албыг хаяж босчээ.
Чингүнжав Монгол дахь Манжийн ноёрхлын гол бэхлэлт цайз болох Улиастай хотын асуудлыг ихэд анхаарч, түүнийг дайсны гол хүчнээс тасалж цохих бодолтой байсан байна.
Бослого дарагдсан нь, түүний шинж чанар, ач холбогдол
Шарбэлийн тулалдаанд бослогын цэргийн гол хүчин цохигдож бослогын удирдагч Амарсанаа гадагш зугадан гарсан нь Баруун монголын ард түмний тусгаар тогтнолын тэмцлийн цаашдын хувь заяанд ноцтой нөлөөлсөн юм.
Бослогын цэргийн ангиуд, гол хүчин төвлөрсөн цэргийн удирдлагагүй болж, дан дангаар толгой мэдэн дайсантай тэмцэх болсон байна.
Шарбэлийн тулалдааны дараа үлдсэн цэргийн ангиуд дотроос хамгийн хүчтэй нь Занагарбу, Ням нарын цэрэг байв. Занагарбу, Ням хоёр нэг үе хоорондоо эрх булаалдан байлдаж эхэлсэн боловч дараа нь дайсны эсрэг хүчийг нэгтгэн тэмцжээ. 1757 оны 7-р сарын 24-ний өөр Манжийн жанжин Миншүй нар Эвтэй даваа гэдэг газар Занагарбу, Ням нарын цэрэгтэй учирч байлджээ. Занагарбу, Ням нарын цэрэг 1000 гаруй хүн шивээлэн байлдсан боловч Манж нарт цохигдон зугтжээ. Миншүй нар тэднийг нэхэн байлдаж, Эрээн хавиргын Улиастай голын орчим гүйцэн очсонд, Занагарбу, ням нарын цэрэг хад асга, бартаа бэрх чухал газруудыг эзлэж, их буу жагсаан бэлдэж, дайсныг тосон байлджээ. Шөнө нь дайсны цэрэг давшиж хүчлэн байлдах гэтэл Занагарбу, Ням нарын цэрэг нэгэнт бүслэлтээс гарч одсон байжээ. Дайчны цэрэг хөөж байлдсанд Занагарбу, Ням нарын цэрэг ялагдаж, Занагарбу алагдаад, Ням баригджээ.
Гэвч Манжийн цэрэг бослогын цэргийн анги, багуудыг ганц ганцааранг нь цувуулан цохисоор удалгүй Баруун Монголын тусгаар тогтнолын зэвсэгт тэмцлийг үндсэнд нь дарсан байна.
Манжийн төрийн гол зорилго бол бослогыг үндсэнд нь дарах зогсоох биш, харин бослогын бүх цэрэг, Баруун монголын бүх хүн ардыг хүйс тэмтрэн хядаад, газар орныг бүрмөсөн эзлэн авах явдал байжээ. Тэнгэрийг тэтгэсэн хаан сүүлчийн удаа Зүүнгарт цэрэг оруулахдаа, бослогын цэрэг болон ер Баруун монголын хүн ардыг цөмийг хүйс тэмтрэн хядаж устгах тушаал өгсөн байна.
Манжийн цэрэг өөрийн хааны зарлиг ёсоор, 1757-1758 оны турш зүүнгарын нутгийн уул, тал, шугуй хөвчийг өдөр шөнөгүй шүүрдэн нэгжиж, Өөлд монголчуудыг хэдэн зуу буюу мянгаар нь хядаж байв. Манжийн цэрэг Баруун монголын хүн ардыг тийнхүү эр, эм, хөгшин, залуу, хүүхэд нялхас гэж ялгалгүй дайралдсан бүгдийг нэгд нэггүй хүйс тэмтрэн хядаж байв. 1758 онд Манжийн түрэмгийлэгчид Баруун Монголын хүн амын дийлэнх олныг хядаж устгаад, бослогыг дарж, газар нутгийг эзлэн авч нэгэнт амжсан байна.
Чин ван Цэнгүнжавыг Улиастайн жанжнаар томилж, Чингүнжавыг даруй барих, бослогыг дарах даалгавар өгч хөдөлгөсөн, Хөх хотоос 2000 цэрэг гаргаж, Хахын эсрэг мордуулсан байна. Нөгөөтэйгүүр 1756 он 10 сарын үеэс Жанжаа хутагтыг Халхад ирүүлж, Орхон, Тамирын бэлчирт Живзундамба хутагттай хамтран Халхын ноёдын чуулган хийлгэж, Чингүнжавыг барих, бослогыг дарах тухай асуудал хэлэлцүүлжээ.
Манжийн төрийн зүгээс Халхын зарим ноёд тухайлбал, 1756 оны 4 сард чин ван Ринчиндоржийг Амарсанаагийн хэрэгт холбогдуулан барьж цаазаар аваачсан нь II Богд тэргүүтэй Халхын том язгууртнуудын занал хилэнг бадруулжээ. II Богд өөрийн нэг ахыг цаазаар авахуулсанд унтууцаж, “Дөрвөн аймаг хэлэлцээд, их түйвээн өднө”1 гэж Манжийн эсрэг бослого хөдөлгөөн гаргахад бэлдүүлж эхлэсэн байна.1 Жамбадорж.”Болор толь”. 14-р дэвтэр. Тал 16.
Манжийн төрийн эрх баригсад ил, далд элдэв муу аргаар II Богдыг гартаа оруулж, бослогод шууд идэвхтэй оролцох бололцоог хааж чадсан боловч Халхын ард түмнийг тусгаар тогтнолынхоо төлөө зэвсэг барьж босохоос урьдчилан сэргийлж чадаагүй юм.
1756 оны 6-7 сарын үед Манжийн хааны зарлиг ёсоор, Зүүнгарын бослогын эсрэг хөдөлгөсөн их цэргийн нэгэн багийг толгойлж явсан шадар ван Чингүнжав дайны талбараас босож, цэргээ удирдан нутгийн зүг хөдөлгөсөн, мөн тэр үед Түшээт хан Ямпилдорж, Засагт хан Балдир, Сэцэн хан Манибазар, Сайн ноён Дэчинжав, Дамиран гүн нарын зэрэг ноёд Манжийн албыг хаяж, тус тусн нутагт нэгэн зэрэг буцсанаар Халхын ард түмний тусгаар тогтнолын зэвсэгт тэмцэл эхлэсэн юм. Чингүнжав зам зуур Улистай орчим Халхын Цэвдэн бэйл, Дамиран гүн нартай чуулган нийлж, бослогын хэрэг хэлэлцэн, Улиастайн цэргийн хороонд хүн зарж, манжийн эсрэг босохыг ятган, олон харуул, өртөөний цэрэгт зар тарааж, Манжийн харуул, өртөө, цэргийн албыг хаяж босохыг уриалжээ. Түүнээс гадна Халхын томхон ноёдод нууц бичиг илгээж, Манжийн ноёрхлоос даруй чөлөөлөгдөхийг уриалсан байна.
Их хүрээ II Богдын хамт нэгэнт Манжийн хатуу хяналтанд орж, чин ван Цэнгүнжав Манжийн талыг тууштай баримталж байсан учир Их Хүрээнд чуулган нийлэх явцад бүтэхгүй болсон юм. Чингүнжавын шууд удирдлагын дор 2000-аад цэрэг цугларсан байна.
1756 оны зун, намраас эхлэн нийт Халхчууд Чингүнжавын уриалгаар Манжийн өртөө, харуул, төмөр сүрэн болон цэргийн албыг хаяж босчээ.
Чингүнжав Монгол дахь Манжийн ноёрхлын гол бэхлэлт цайз болох Улиастай хотын асуудлыг ихэд анхаарч, түүнийг дайсны гол хүчнээс тасалж цохих бодолтой байсан байна.
Бослого дарагдсан нь, түүний шинж чанар, ач холбогдол
Шарбэлийн тулалдаанд бослогын цэргийн гол хүчин цохигдож бослогын удирдагч Амарсанаа гадагш зугадан гарсан нь Баруун монголын ард түмний тусгаар тогтнолын тэмцлийн цаашдын хувь заяанд ноцтой нөлөөлсөн юм.
Бослогын цэргийн ангиуд, гол хүчин төвлөрсөн цэргийн удирдлагагүй болж, дан дангаар толгой мэдэн дайсантай тэмцэх болсон байна.
Шарбэлийн тулалдааны дараа үлдсэн цэргийн ангиуд дотроос хамгийн хүчтэй нь Занагарбу, Ням нарын цэрэг байв. Занагарбу, Ням хоёр нэг үе хоорондоо эрх булаалдан байлдаж эхэлсэн боловч дараа нь дайсны эсрэг хүчийг нэгтгэн тэмцжээ. 1757 оны 7-р сарын 24-ний өөр Манжийн жанжин Миншүй нар Эвтэй даваа гэдэг газар Занагарбу, Ням нарын цэрэгтэй учирч байлджээ. Занагарбу, Ням нарын цэрэг 1000 гаруй хүн шивээлэн байлдсан боловч Манж нарт цохигдон зугтжээ. Миншүй нар тэднийг нэхэн байлдаж, Эрээн хавиргын Улиастай голын орчим гүйцэн очсонд, Занагарбу, ням нарын цэрэг хад асга, бартаа бэрх чухал газруудыг эзлэж, их буу жагсаан бэлдэж, дайсныг тосон байлджээ. Шөнө нь дайсны цэрэг давшиж хүчлэн байлдах гэтэл Занагарбу, Ням нарын цэрэг нэгэнт бүслэлтээс гарч одсон байжээ. Дайчны цэрэг хөөж байлдсанд Занагарбу, Ням нарын цэрэг ялагдаж, Занагарбу алагдаад, Ням баригджээ.
Гэвч Манжийн цэрэг бослогын цэргийн анги, багуудыг ганц ганцааранг нь цувуулан цохисоор удалгүй Баруун Монголын тусгаар тогтнолын зэвсэгт тэмцлийг үндсэнд нь дарсан байна.
Манжийн төрийн гол зорилго бол бослогыг үндсэнд нь дарах зогсоох биш, харин бослогын бүх цэрэг, Баруун монголын бүх хүн ардыг хүйс тэмтрэн хядаад, газар орныг бүрмөсөн эзлэн авах явдал байжээ. Тэнгэрийг тэтгэсэн хаан сүүлчийн удаа Зүүнгарт цэрэг оруулахдаа, бослогын цэрэг болон ер Баруун монголын хүн ардыг цөмийг хүйс тэмтрэн хядаж устгах тушаал өгсөн байна.
Манжийн цэрэг өөрийн хааны зарлиг ёсоор, 1757-1758 оны турш зүүнгарын нутгийн уул, тал, шугуй хөвчийг өдөр шөнөгүй шүүрдэн нэгжиж, Өөлд монголчуудыг хэдэн зуу буюу мянгаар нь хядаж байв. Манжийн цэрэг Баруун монголын хүн ардыг тийнхүү эр, эм, хөгшин, залуу, хүүхэд нялхас гэж ялгалгүй дайралдсан бүгдийг нэгд нэггүй хүйс тэмтрэн хядаж байв. 1758 онд Манжийн түрэмгийлэгчид Баруун Монголын хүн амын дийлэнх олныг хядаж устгаад, бослогыг дарж, газар нутгийг эзлэн авч нэгэнт амжсан байна.
Чин ван Цэнгүнжавыг Улиастайн жанжнаар томилж, Чингүнжавыг даруй барих, бослогыг дарах даалгавар өгч хөдөлгөсөн, Хөх хотоос 2000 цэрэг гаргаж, Хахын эсрэг мордуулсан байна. Нөгөөтэйгүүр 1756 он 10 сарын үеэс Жанжаа хутагтыг Халхад ирүүлж, Орхон, Тамирын бэлчирт Живзундамба хутагттай хамтран Халхын ноёдын чуулган хийлгэж, Чингүнжавыг барих, бослогыг дарах тухай асуудал хэлэлцүүлжээ.
