Төвөдийг ариун шүтээний орон, буддын шашны өлгий гэцгээдэг.
Гэхдээ энэ орон дэлхийн улсуудаас хамгийн сүүлд боолчлолыг халсан гэж ихэнх нь мэддэггүй. 1959 оноос өмнө Төвөдийг «эзлэх» шаардлага Хятадад байгаагүй. Харин АНУ-ын хараа ийшээ чиглэсний дараа бүх зүйл өөрчлөгджээ. Далайн түвшнээс дээш 4000-5000 метр өндөрт байрласан дунд тусгалын пуужин алсын байг ч онох чадвартай гэж америкчууд сэтгэсэн. АНУ-ын «энэ нээлт»-ийн дараа л Төвөдөд бослого дэгдэв.

Гэхдээ зэвсэг муутай, хагас өлсгөлөн Хятадын армийн өмнөөс хэн ч босоогүй. Далдын хүчтэй лам нар болон бусад хүн яагаад эсэргүүцээгүй юм бол? 1959 онд Төвөдийн хүн амын гурваны нэг нь боол, бас гурваны нэг нь хамжлага ард байсан. Хамжлага ардууд боолоос ялгаатай нь тэд татвар төлдөг. Боол бол эзнийхээ өмч. Түүнийг мал шиг зарж, өлсгөн доромжилж, тарчлааж болно.
Үнэндээ Төвөд нь төвөдүүдийнх биш, лам нарын мэдэлд байсан. Сүм бүр тусгай отрядтой. Тэд дайчид биш, залхаан цээрлүүлэгчид бөгөөд сүмийн газар нутаг дээр хамжлага, албатуудыг номхон хүлцэнгүй байлгах үүрэгтэй. Иймээс л тэд хятадуудын эсрэг босоогүй. Тэр үед Төвөд татвартаа баригдсан байв. Бусдын газар дээр хоногловол мөнгө нэхнэ, өгөхгүй бол гар, хөлийг тайрна. Өрөөсөн гартай боол эзэнд хэрэггүй тул бас нөгөө гарыг тайрах жишээтэй.
1920-иод онд Төвөдийн шашны тэргүүн Далай лам хөршүүдтэйгээ дайтах мөнгө олохын тулд чихний татвар санаачилжээ. Чихтэйгээ үлдэхийг хүсвэл мөнгөө өг, үгүй бол чихээ тайруул. Иймээс Төвөдийн лам нар тайрч хатаасан гар, савар, хөлийн тавхайг зүүх дуртай байжээ. Зарим нь хүний хатаасан арьс, ясыг хэдэн давхар бүсэлдэг байв. 1920-иод онд Төвөд дэх Английн худалдааны төлөөлөгч байсан Д.Макдональд «Төвөдөд цаазаар авах хүнийг арьсан уутанд хийгээд гол руу шиддэг. Таван минутын дараа живж үхнэ. Дараа нь хүүрийг гаргаж, мөчлөөд ус руу чулууддаг. Эндхийн шийтгэл маш харгис. Гар хөл хугалах, халуун тос ба усыг нүд рүү хийж сохлох, хэл сугалах гэх мэт» хэмээн өгүүлжээ.
Алдарт сэтгүүлч В.Очинников 1950-иад онд Төвөдөд очсон талаараа «Улаан малгайт сектийнхэн залуу лам нарыг телепат харилцаанд маш харгис аргаар сургадаг. Шинэ сүм дуган барих үед өсвөр насны ламаар тахидаг. Түүнийг самадхид оруулаад, шууд л чулуун хавтангуудаа дээр нь тавьж, барилгаа барина. Хожим ламын хүүрээс цацраг ялгарч, телепат хийхэд тусалдаг гэнэ. Би 1990 онд Лхас хотод Төвөдийн их сургуулийн шашны профессортой уулзсан. Тэр багадаа Гандан хийдэд шавилан сууж байжээ. Сүм тахихаар түүнийг сонгосон ч багш нь өрөвдөөд оргуулсан гэсэн» хэмээн бичсэн байдаг.
XVIII зуунд Төвөд ийм л байсан. Өөрөөр хэлбэл, дундад зууны Европтой төстэй. Боолууд ямар ч эрх мэдэлгүй, хаашаа ч явсан эзнээсээ зөвшөөрөл авдаг. Хамжлага албатуудаас авах татвар гувчуур асар их. Хурим хийх, гэр бүлийн хэн нэгэн нас барах, хашаандаа мод тарих, гэртээ амьтан тэжээх, шашны баяр тэмдэглэх, бүжиглэх, бөмбөр тоглох, шоронд орох, шоронгоос суллагдах, хүүхэд төрөх бүрд татвар төлөх ёстой. Ажилгүй хүнээс ажилгүйдлийн татвар авна. Өөр тосгон руу ажил хайхаар явахад замын татвар нэхдэг. Төлөх мөнгөгүй бол сүм хийдээс 20-80 хувийн хүүтэй зээлж болно. Өр нь хүүхэд, ач гуч нарт шилжсээр эцэстээ сүмийн боол болдог. Энэ бол дундад зуун биш 1950-1960-аад он.
Лам нар «Хувь заяатайгаа эвлэр» хэмээн ядуус, боолуудад ухуулж, «Энэ бол үйлийн үрийн төлөөс. Өмнөх амьдралдаа нүгэл үйлдсэн учраас ингэж амьдарч байна. Хүлцэнгүй, номхон байвал хойт төрөлдөө сайхан амьдарна» хэмээн итгүүлдэг. Гэвч боол, хамжлага албатууд, ядуус оргож, бослого гаргаж байлаа. Зугтаасан боолыг эзэд нь барьж аваад, хүссэнээрээ шийтгэнэ. Зодож, тарчлаан улам өвтгөхийн тулд шархан дээр нь архи, соод асгадаг. Сүмээс хоёр хонь хулгайлсан Цэрэн Ванг Тугийн хоёр нүдийг сохолж, гарыг нь юу ч хийх аргагүй болтол эрэмдэглэсэн аж. Иймээс тэр «Би буддист байхаа больсон. Гэгээн ламтан миний нүдийг сохол гэж хэлэхэд би шашинд сайн юм огт алга гэж бодсон» хэмээн дурссан байна.
Хүний амь нас хороохыг буддын сургаалд хориглодог тул ингэж эрэмдэглээд, хөлдөж үхэх эсэхийг бурха шууд III Далай лам болгосон хэмээн М.Гольдштейн баталжээ. III Далай лам өөрийн сектэд харьяалагддаггүй сүмүүдийг булаан эззлж, өөрийг нь Гэгээнтэн гэж хүлээн зөвшөөрөөгүй буддын шашны бүх гар бичмэлийг устгасан аж. IV Далай лам найр цэнгээн хөөж, олон амрагтай байсан учир лам нар өөрсдөө түүнийг хөнөөжээ. 170 жилийн турш таван ч Далай ламыг шадар бараа бологсод, том лам нар хороосон юм. 1660 онд V Далай ламын үед түүний өрсөлдөгч Кагу сектийнхэн Цанг мужид бослого гаргажээ. Иймээс V Далай лам Монголын армийг урин авч ирж, «Өндгийг чулуу руу шидэх мэт эрчүүд, эмэгтэйчүүд, хүүхдүүдийг устга. Ер нь тэдний ул мөрийг, нэрийг газрын хөр н шийдэг гээд гаргаж хаядаг. Бяцхан хүүхдэд зориулсан өчүүхэн гаваас өгсүүлээд хамар чих тайрах, хөл гар хугалах, шөрмөс таслах,тамгалах, ташуурдах, гэдэс хүүлэх гээд Төвөдийн тамлах багаж хэрэгслийг харахад ч аймаар. Хятадын түрэмгийллийн нэг сайн тал нь боолчлол, хамжлагыг халсан гэдэг.
М.Гольдштейн «TheSnow Lion and the Dragon:China, Tibet, and the Dalai Lama» номондоо Далай ламын талаар итгэмээргүй баримтуудыг өгүүлжээ. Хятадын эзэн хааны арми хэдэн зууны дараа Төвөдөд ирж, 25 настай Далай ламд тусалсан гэнэ. Тэр өмнө нь хоёр удаа төрөл арилжсан гээд өөрийгөө снөөс үүрд арчаад хая» гэсэн байна.
1792 онд Кагу сектийн эд хөрөнгийг хурааж, лам нарыг хүчээр Гелуг буюу Далай ламын сектэд оруулсан аж.

Twitter