Эрт үеэс Төв Азид иргэншсэн монголчуудын түүхийг судлахад монгол сурвалж бичиг илүү ихтэй үнэмшил, үнэ цэнэтэй бөгөөд тэргүүн зэргийн ач холбогдолтой болохыг судлаачид онцлон тэмдэглэсээр иржээ.
”Нууц товчоо” нь тухайн үеийн монголын түүх ялангуяа, 13 зууны үеийн түүхэн хэрэг явдлыг маш тод томруун, яруу сайхан тусгасан болох нь маргаангүй бөгөөд тэр үеийн түүхэн сурвалжийн дотор тэргүүн зэрэгт орно.

Б.Я.Владимирцов хэлэхдээ: ,,хэрэв дундад эртний үед нэг ч улс түмэн түүхчдийн анхаарлыг монгол шиг татсангүй гэж хэлж болох аваас ганц ч нүүдэлчин түмэн бодит амьдралыг “нууц товчоо”-ны адилаар тэгж уран нарийн дүрслэн харуулсан дурсгалт бичиг үлдээгээгүй гэдгийг тэмдэглэвэл зохино гэсэн нь бодит үнэнд нийцсэн ажээ. 3 Б.Я.Владимирцов. Обшественный строй Монголов М-Л., 1934. цтр. 8.
“Цагаан түүх”-ийг XIII зууны сүүлчээр зохиосон байна. Бүрэн нэр нь “Дөрвөн төрийн арван буянт номын Цагаан түүх” гэдэг. Хубилай хаан (1260-1294) нэгэн монгол эрдэмтэнд тусгай захиалга өгч бичүүлсэн гэдэг.
1604-1624 оны хооронд зохиогдсон “Хаадын үндэсний хураангуй Алтан товч нэрт судар” буюу “Бага Алтан товч”-д гол төлөв Чингис хааны намтар бичигдсэн байна. Энэ зохиолыг бас “Чингис хааны цадиг” гэж нэрлэдэг.2 “Чингис хаган-у чадаг”, Бээжин, 1925.
Дээр дурьдсан зохиолуудаас гадна XVII зууны эхэн хагаст зохиогдсон “Шар тууж”, 1663 онд зохиогдсон Саган Сэцэний “Эрдэнийн товч”, 1774-75 оны үед Рашпунцагийн зохиосон “Дай Юань улсын Болор эрхи”, 1835-1836 оны үед Жамбалдоржийн зохиосон “Болор толь”, Цахарын Гомбожавын “Гангын урсгал”, Жамбын “Асрагч нэртийн түүх”, Ломигийн “Монгол Боржигид овгийн түүх”, Галдан туслагчийн “Эрдэнийн эрхи” зэрэг бас бус олон зохиолыг нэрлэж болно
XIII-XVI зууны үеийн монголын нийгэм төрийн түүхийг судлахад тэр үеийн хууль цаазны дурсгал чухал ач холбогдолтой юм. Чингис хааны үед тогтоон мөрдөж эхэлсэн “Их-Яса” (Их засаг) хууль бидний үед бүрэн эхээрээ уламжлагдан ирээгүй боловч түүний зүйл ангиас бусдын зохиолд тэмдэглэгдэн үлдсэн зүйлүүд байна. Их засаг хуульд холбогдох зарим зүйл ангийн Х.Пэрлээ “Нууц товчоо”-ны дотроос түүвэрлэн авч нийтлүүлсэн байна. Их засаг хуулийн зарим зүйл ангийг Египетийн эрдэмтэн Макриз (1364-1442)-ын зохиолоос олж Европын хэлэнд орчуулан нийтэлсэн байна.
XIII-XVI зууны Монголын түүхийн нэлээд чухал хэсэг нь Араб, Перс хэлээр бичигдсэн байна. үүнд юун түрүүнд Ата-Малик Жувеини, Рашидад-Дин нарын зохиолыг нэрлэж болно. 1260 онд Ирэны түүх ч Ата-Малик Жувеини “Ертөнцийг байлдан дагуулагчийн түүх” зохиолоо туурвижээ.
Рашид-ад-Дин (1247-1318) “Судрын чуулган” хэмээх асар том зохиолоо Иран дахь Хүлэгүгийн угсааны Монгол хаан (Ил хаан) Газан, Өлзийт нарыг төр барьж байх үед мөнхүү хаадын захиалгаар 1310-11 оны үед бичиж дуусгажээ.
Вассаф-уль-Хазрет “Улс орныг хуваарилсан он цаг дарааллын судар” гэдэг зохиолоо перс хэлээр бичжээ. Энэ зохиолд монголын түүхийн 1257-1327 оны үеийг хамарчээ.
Баруун Европын хэлээр байгаа монголын түүхийн чухал сурвалж бол Италийн жуулчин Марко Пологийн аяны тэмдэглэл юм. Тэрээр 17 жил монгол, хятад нутагт сууж Хубилай хааны төрд алба хашсан болохоор түүний биеэр оролцож, нүдээр үзсэн зүйл үлэмж их юм.Марко Поло монгол хэл бичиг мэдэх учир эзэнт гүрний олон газарт албан хэргээр явж монголчууд болон эзлэгдсэн орнуудын хүн ардын амь зуулга, аж байдлыг нарийн ажиж таньсан байна.
Ш.Бирагийн “Монголын тэнгэрийн үзэл ба эдүгэгийн дэлхийчлэлийн үзэл” гэсэн товхимол нийтлэгджээ. Энэ товхимолд 13-14 зуунд оршин тогтнож байсан Монголын Их эзэнт гүрний үед монголчууд нь өөрсдийн дэлхийн ноёрхлыг үндэслэн зөвтгөх талаар дэлхий дахины шинж чанартай нэгэн төрлийн сонирхолтой үзэл санааг анх үүсгэн гаргасан гэжээ. Тэрхүү үзэл санаа нь Тэнгэрийн үзэл буюу Тэнгэрийн хэмээн нэрлэж болохоор ихээхэн хөгжсөн онол, тэр ч бүү хэл улс төрийн үзэл суртал байсан хэмээн үзэж түүнийгээ гүнзгийрүүлэн судалж эдүгэгийн дэлхийчлэлийн үзэлтэй зарин талаар харьцуулан үзсэн нь эрдэм шижилгээний хувьд шинэ соргог зүйл болжээ. Зохиогч ,,Түүхэнд Чингис хаан бурхан ч байгаагүй буг ч байгаагүй үнэн. Үлгэр домог болсон гавьяа, зөрчилтэй аугаа их түүхт хүн байв,, гэснийг эрдэмтэд зөвшөөрөн хүлээж авч байна.

Twitter