Энэ үгийг Үндэсний хувьсгалын 102 жилийн ойд зориулсан эрдэм шинжилгээний хуралд зориулан бэлтгэсэн юм.
1900-1903 онуудад дэлхийн эдийн засгийн хямрал болов. Олон банк дампуурч, капиталист эдийн засаг сүйд болсон юм. Ингээд үйлдвэр барих, зээл олгох нэрээр капитал гадагшилж капитализм империалист шатандаа орсон юм. Өмнө нь колонитой байсан Англи, Франц, Итали шинээр гарч ирсэн АНУ, Герман, Орос, Японтой зөрчилдөж, улмаар колонийн системийг эсэргүүцсэн дэлхийн хувьсгалын эрин үе эхэлсэн юм.
1921 оны 3 сарын 1-3-нд Оросын Дээд Шивээ буюу Троицкосавск хотноо МАН-ын төлөөлөгчид, ардын намын цэргийн удирдах бүрэлдэхүүн, цэргийн анги ба хил хавийн зарим хошуудын төлөөлөгчид болон Коминтерня АДНБДНГ-ын төлөөлөгч Бегзеев /Ж.Цэвээн-Ред/, С.С.Борисов, ЗОУ-ын ГХАК-ын Троицковсавск дахь бүрэн эрхт төлөөлөгч О.И.Макстенек нар оролцсон зөвлөлгөөн болов. Эхний өдрийн хурлын даргад С.Данзан, бичээчид Ц.Дамбадорж, Д.Дашзэвэг нарыг сонгон, хэлэлцэх асуудалд: 1. цагийн байдал ба гүйцэтгэх ажлууд, 2. ардын намын цэргийн бүх хэргийг ерөнхийлөн захирах газрыг байгуулах ба дүрмийн тухай, 3. Ардын намын суртлыг ухуулан таниулах1 зэргийг төлөвлөжээ.
С.Данзан, Х.Чойбалсан нар 1920 оны 7 сард Хүрээнээс мордсоны дараагаар ЗОУ-д МАН-ын
төлөөлөгчдийг нэмэн явуулахаар шийдвэрлэж Д.Бодоо, Д.Чагдаржав нар эхлэн явж, дараа нь
Д.Сүхбаатар, Д.Догсом, Д.Лосол нар Богдын тамгатай бичгийг авч яаравчлан морджээ. МАН-ын төлөөлөгчид Дээд Шивээнд ЗОУ-ын консул О.И.Макстенектэй, Дээд Үдэд ОК/б/Н-ын Сибирийн Товчооны гишүүн Б.З.Шумяцкий нартай тустай уулзаж, тэднээр дамжуулан орчуулагч Ж.Цэвээн, Э.Ринчино нараар газарчлуулан 1920 оны 8 сард Эрхүү хотноо хүрч очжээ. Тэд Сибирь ба Алс Дорнод дахь ЗОУ-ын ГХАК-ын бүрэн эрхт төлөөлөгчдийн орлогч Ф.И.Гапонтой уулзан Монгол орны байдал, өөрсдийн зорилгыг тайлбарлаж, хятадын дарлалаас ангижирч, тусгаар улс болох тэмцэлдээ ЗОУ-аас тусламж хүсч байгаагаа илэрхийлэн Богдын тамгатай бичгийг өргөн барьжээ.
Их Юань улс мөхөж, монголчууд хятадаас буцаж ирсний дараа монголд улс төрийн бутралын үе эхлэв. Хэдийгээр эзэн хаан залгамжлан төр барьж байсан ч томоохон ноёд, язгууртнууд эрх дураар бие даан засаглахыг эрмэлзэж байсан тул монгол орон нь хэрэг дээрээ хааны хяналтаас гадуур хэд хэдэн томоохон хэсэг болж орших болжээ. Үүнд Зүүн Монгол нь дотроо халх, цахар, урианхайгаас бүрдсэн зүүн гурван түмэн, ордос, түмэд, юншээбүүгээс бүрдсэн баруун гурван түмэнд хуваагдаж байсан бол, баруун монгол нь хошууд, чорос, дөрвөд, торгууд гэсэн дөрвөн түмэнтэй харыдангуй цул нэгдэл байв. Зүүн, баруун монголчууд энэ үед хаан ширээний төлөө ид хямран тэмцэж, үүнийг нь хятадын Мин улс өөгшүүлэн дэвэргэж, хүчийг нь тарамдуулах болов. Энэ хүнд хэцүү үед монголын улс төрийн тавцан дээр ойрадын Эсэн тайш гялалзан гарч ирж, монголчуудыг зангидан бөөгнүүлсэн түүхтэй.
Орос, Хятад хоёр 1913 онд Бээжин хотноо Монголын асуудлаар хэлэлцээр хийж, “илэрхийлэн гаргах бичиг зүйл” буюу “Орос, Дундад хоёр улсын 1913 оны тунхаг” гэдэг баримт бичигт харилцан гарын үсэг зуржээ. Энэ тунхагийн нэгдүгээр зүйлд “Орос улс, Дундад улсын Гадаад Монголын хэмжээтэй эзэрхэхийг /автономийг-Ред/ зөвшөөрөн хүлээв”. Хоёрдугаар зүйлд “Дундад улс Гадаад Монголын өөртөө эзэрхэхийг зөвшөөрөн хүлээв” гэжээ.
1912 оны намар Монголын засгийн газартай шууд хэлэлцээ хийж эхлэв. Барга, Дотоод Монголыг Халхтай нэгтгэж нэгдсэн тусгаар тогтносон Монгол улс байгуулах, Петербургт Монголын төлөөлөгчийн газар байгуулах асуудлыг Монголын тал тавьж байв. Гэтэл Оросын төлөөлөгчид үүнийг хүлээж авахгүй.
1912 оны шувтаргаар Гадаад яамны тэргүүн сайд Ханддорж тэргүүтэй Монголын төлөөлөгчид Монгол улсын хил хязгаарын тухай асуудал болон Орос улсаас зээлж авах асуудлаар хэлэлцээ хийхийн тулд Петербургт очсон байна.
Чингис хаан анхныхаа томоохон аян дайныг хийхдээ Алтан улсыг дайлсан агаад тэр дайн бүхэл бүтэн таван жил үргэлжилсэн билээ.
ХБНГУ-ын монголч эрдэмтэн, доктор профессор Удо Б.Баркманны нийтлэл
Чингис хааны хийсэн аян дайнуудын өвөрмөц онцлогийг ул үндэстэй нягтлан судалсан эрдэм шинжилгээний бүтээлүүдэд зохиогчид нь гол төлөв Монголчуудын цэргийн ажиллагаа, байлдах арга ухаан, зэвсэглэл, морьт цэргийнх нь гүйцэтгэсэн үүрэг, онцлогийг авч үзсэн байдаг. Тэгсэн хэрнээ дайтаж байсан нөгөө этгээдэд нь анхаарлаа хандуулах нь тун ховор, гэтэл энэ нь Монголчуудын үзүүлсэн цэргийн амжилтыг ч, суралцах чадварыг нь ч бүх талаас нь бүрэн ухаж мэдэхэд зайлшгүй шаардлагатай байгаа юм.
Монгол Улсын цэргийн хэргийг бүгд захиран шийтгэгч яамнаас Олноо өргөгдсөний 2-р оны өвлийн сүүл сарын 18 ( 1913 оны 1-р сарын 24)-нд хаанд өргөсөн айлтгалдаа:<<газар орныг хамгаалан сэргийлэн бэлтгэх баатар мэргэн цэрэг, хурц зэвсэг олгуулахыг эрж бичиг захидал хүргэж ирсэн>> гээд Өвөр монголчууд тусламж гуйж байгааг дурдаад таван чиглэлд хэн хэний удирдлагаар цэрэг хөдөлгөх саналаа төлөвлөн тавьж зарлигаар батлуулсан байна.
ФОТО
ВИДЕО
