ХАРУУСАЛ
Хүй дарсан чулуугаа
Харийн гараар хөндүүлчихээд
Хэний өмнө нутагтай гэж
Хэлэх юм бэ бид
Булаг үүнийг та юу гэж боддог вээ. Олон хүмүүд нутгийн засаг захиргаад ариун Булгийн усаа ундаргыг нь хамгаалах гэж хашдаг болтой юмаа. Би л болсон хойно бас л шүүмж үг хэлэхнээ өршөө өршөө. Гэвч үнэн учигтай учир хэлэхээс аргагүй нээ. Булгийн эхэнд хашаа барьсан хэдэнтээ булаг одоо урсгал татраагүй урсаж бна үүнийг хийсэн хүмүүд ухаж нэг тунгааж мунхаг миний хэлснийг зөвөөр ойлгож үйлээ хийгээсэй. Булаг гэдэг бол ариун рашаан байсаар ирсэн. Булгийн уснаас хүртэхэд толгой хага ташиж биен дэх элдэв муухан бүхнийг цочроож устгадаг ариун рашаан билээ. Бид булаг шандаа хамгаалах нэрийдлээр булгийн ундраганы эхийг хашдаг үйлийг сүүлийн хэдэн жил хийсээр ирсээн. Гэвч ундарч бсан ундрага тасарч зүгээр хэдэн чулуу хашсан хонхор л үлддэг болжээ. Энэ яагаад ингэж бгаав гэхээр булаг шанд ундардаг эхэнд хөлийн мөрөө ч бараг үлдээдэггүй өвгөдийн минь тэнгэр ухаан гээгдсэнийх. Булгийн ундарга эхэнд газрын нь сэндийлж чулууг нь хөдөлгөж хашаа хайс барьснаас болж ундарганы хөрс гэмтэж ундаргаа татдаг билээ. Урьд цагт хүн малгүй ундаалж ундрага бургилсаар ирсэн 90 ээд оноос хойш хайс хийсээр олон булгийг ширгээж бна. Булаг татрахаар нь мод тарьж ундарга гаргах гэж бгаа гэсэн яриа ч гарах юм. Ер нь булгийн ундарганы орчмын чулууг ч хөдөлгөж болохгүй хог буртаг оруулж болдгүй. Тиймээс энэ үг минь байгаль хамгаалах шат шатны хүмүүдэд хүрээсэй.
• Алтайн Урианхай
Баруун Монголын нэгэн гол ястан нь Алтайн урианхайчууд болно. Эдний өвөг дээдэс нь Монгол нутгийн умард болон хойд захын ой хөвчөөр эрт дээр үеэс амьжиран сууж байсан ойн гөрөөчин аймаг юм.
• Барга
Дорнод монголд суудаг нэг ястан нь Барга юм. Барга нарын эртний өвөг дээдэс нь ХIII зуунаас урьд Байгал далайн тэндэх Баргажин төхөм гэдэг газар нутаглаж байсан баргуд хэмээх хүчирхэг аймаг болно.
Гарын доорх эд бодис, эмийн ургамлаар ямар ч хор харшилгүйгээр, гарлага зардалгүйгээр өөрөө өөрийгөө эмчлэх 24 аргыг хүргэж байна.
1. Ходоод гэдэсний шарх эмчлэхэд лошгоны шүүс тусладаг. Лошгоны иш үндэс навчсыг махны машинаар маш сайн жижиглэж шүүсийг нь шахаж авна. Үүн дээрээ спирт буюу элсэн чихэр, эсвэл зөгийн бал 1:1-ийн хэмжээтэй хийгээд хоол идэхээсээ өмнө 15-20 минутын өмнө амны халбагаар нэг удаа ууна.
Суварга хайрхан уул нь Архангай аймгийн Цэнхэр сумын нутагт орших бөгөөд хангайн уулархаг мужийн савд багтах байгалийн өвөрмөц тогтоцтой үзэсгэлэнт сүрлэг уул юм. Хангай нутгийнхан эртнээс нааш сүсэглэн шүтэж ирэхдээ Их цагаан уул гэж нэрлэсээр иржээ. Далайн төвшнөөс дээш 3117 метр өргөгдсөн бөгөөд Ерөнхийлөгч Н.Энхбаярын 183 тоот зарлигаар 2007 оны 7-р сарын 26-нд төрийн тахилгатай уул болгожээ.
Энэ уулыг галт уулын гаралтай гэж үздэг. Энэ хайрхан нь Завхан аймагт байдаг Отгонтэнгэр хайрхантай өөд өөдөөсөө харсан байдаг. Хайрханы суга бэлээр өвс ногоо сайхан ургадгаас гадна алт мөнгө зэрэг эрдэс баялгийн нөөцтэй. Мөн Тамир, Цэнхэр, Орхон голууд эх аван урсдаг усны ундарга болсон газар учраас хайрлан хамгаалахын тулд Төрийн тахилгат хайрхан болгожээ.
Хэрвээ байгалийн зүй тогтоц алдагдвал баруун зүгийн аймгуудын усны санд нөлөөлнө хэмээн үздэг. Уулын ноён оргилоос доош энгэр талд тунгалаг устай нуур бий. Энэ нууранд сүсэгтэн олон сүүгээ өргөж, алт мөнгө шидэн ирээдүйн амьдралаа даатгадаг байна. Нууранд хүрэхийн тулд зөвхөн мориор 8 километрийн бартаатай зам туулдаг байна. Нууранд нь хүрэх амаргүй боловч зорьж очсон хүний хэрэг зориг бүтдэг хэмээх домог бий.
Суварга хайрхан уул нь Отгонтэнгэр уул шиг мөнх цастай байдаг байжээ. Сүүлийн жилүүдэд цас мөс нь байхгүй болсон нь байгалийн зүй тогтоц алдагдаж байгаатай холбоотой хэмээн тайлбарлаж байна.
Монголын Үндэсний музей нь албан ёсны цахим хуудсаараа дамжуулан сан хөмрөгтөө хадгалагдаж буй түүх, соёлын хосгүй үнэт үзмэрээ дээжлэн цувралаар хүргэж байна. Энэ удаа XX зууны үед холбогдох "Энхрий хүүхдийн дээл" үзмэрийг уншигч танаа толилуулья.
Материал: Торго, зэс, төмөр, үнэгний арьс
Хэмжээ: Урт 36см х 39см
Холбогдох он цаг: XX зуун
Монголчууд эртнээс үр хүүхэд тогтохгүй байх болон өвчин ороомтгой үед хүүхдийнхээ хүйсийг нь нууж хувцаслах, олон нөхөөст ба буруу энгэртэй дээл хувцас хийж өмсгөдөг уламжлалтай байжээ.
Эцэг эх нь хүүхдээ төрөхөд нь ламаас тусгайлан нэр залах, гурван жил айлд оруулахгүй байх, эсрэг хүйсний болон буруу энгэртэй баривч, дээл, хантаазыг өнгө өнгийн торго өөдсөөр дөрвөлжлөн зүйж хийж өмсүүлэх, цоохор дээл, лам дээл, түүнчлэн түнтгэр мөртэй "халх эхнэр дээл" зэргийг зориуд хийж, өмсгөж байсан нь энхрий хүүхдийн нас, хүйсийг муу бүхнээс төөрөлдүүлдэг дом, сүсэг бишрэлийн агуулгатай ажээ.
Уг үзмэрийн хувьд дээлний энгэрээс гуулин мэлхий хонх, нум, зоос, үнэгний хоншоор зэргийг хэлхэж зүүжээ.
Энэхүү үзмэр нь Монголын үндэсний музейн сан хөмрөгт хадгалагдаж байна.
У.Баярсайхан
Говь-Алтай аймгийн Бигэр, Цогт, Халиун сумдын нутагт орших Бурхан буудай уулын өвөрмөц үзэсгэлэнт тогтоц, эртнээс шүтэж ирсэн уламжлалыг хадгалан үлдээх, ашиглалт, хамгаалалтыг зүй зохистойгоор явуулах зорилгоор 1996 оны УИХ-ын 43 дугаар тогтоолоор улсын тусгай хамгаалалтанд авсан байна.
Бурхан буудай уулын ноён оргил нь 3765 метр өндөр, мөнх цастай. Уулын их бие, ам хөндийд эртний мөстлөгийн ул мөр болох хотгор гүдгэрийн тавцан дэнж, хунх нилээд их байхын зэрэгцээ асга нуранги ихтэй.
Бурхан буудай уулнаас Урд гол, Дунд гол, Хойд гол, Уст чацран голууд эх авч урсдаг. Вансэмбэрүү, алтангагнуур, гандигар, цэнхэр цагаан манчин зэрэг олон зүйлийн эмийн ургамал, чацаргана, тошлой зэрэг жимс жимсгэнэ ургана. Сүүлийн жилүүдэд хулгайгаар ховор амьтадыг агнах, эмийн ургамлыг ихээр түүж ашигласанаас гадна бургас, яргай зэрэг модлог ургамлыг түлшинд хамаагүй хэрэглэснээс байгалийн тэнцвэрт байдал алдагдаж байна. Монгол Алтайн нурууны салбар энэхүү үзэсгэлэнт ууланд аргаль, янгир, ирвэс, хойлог, ёл, тас зэрэг амьтан, шувууд элбэг байдаг.
Бурхан буудай ууланд Хярын нуурын мянган булш, Үертийн цагаан хаалга зэрэг өвөрмөц тогтоцтой цавчим өндөр сүрлэг байц хад, хадан хавцал байдаг бөгөөд өвөрмөц содон төрх байдал нь байгаль эхийн гайхамшигт бүтээл юм.
Бурхан буудай уулын Нам богдын орой дахь буудай хэлбэрийн улаан чулууг нутгийн ардууд эрт дээр үеэс тахин шүтэж байсан нь өнөөг хүртэл уламжлагдан ирсэн байна.
Монгол соёлын өв, эд дурсгал цуглуулагч, угсаатны гэр музейг үүсгэн байгуулагч О.Маш-Эрдэнэ, Монгол оюун санааны өв цуглуулагч, урлаг судлалын ухааны доктор, дэд профессор, С.Бадрал нарын морин хуурын цуглуулгаас бүрдсэн “Хөхөө Намжил” хамтарсан үзэсгэлэн Sengeragi art gallery-д нээлтээ хийжээ. Ийм төрлийн үзэсгэлэн Монголд анх удаа гарч буй бөгөөд дээрх хоёр хүний хувийн цуглуулгаас 30 орчмыг нь олон нийтэд дэлгэсэн байна.
Өндөр гэгээний үеийн буюу 400 гаруй жилийн түүхтэй морин хуурын толгойноос эхлээд хамгийн залуу 50 жилийн түүхт үзмэрийг энд дэлгэжээ. Тэр ч бүү хэл Монголын үзэгчид морин хуурын нот буюу аялгуун судрыг уг үзэсгэлэнгээс харах боломжтой юм. Хятадын Өвөрмонголын өөртөө засах оронд морин хуурын төрөлжсөн музей байдаг бөгөөд тус музейд 100 гаруй нэр төрлийн хуур олны нүдийг хужирладаг. Тэгвэл манай улсад дан морин хуур, түүнтэй холбогдох түүхэн эд агуурсын үзэсгэлэн анх удаа гарч буй нь энэ болж байна. Энэ сарын 11-нийг хүртэл үргэлжлэх тус үзэсгэлэнгээс морин хуурын сүг зураг, эртний хуур, хуурын тайлал зэргийг үзэж сонирхож болох юм.
Б.Мөнхзул
Эх сурвалж: "Монголын үнэн" сонин
ФОТО
ВИДЕО
