2000 жилийн тэртээ Хүннү төр зохиож ашиглаж байсан Хүн бичгийг тайлсан талаараа “Сэргэлэн интернэшнл экспедишн” ТББ-ын эрдэмтэд мэдээлэл хийлээ.
Тус ТББ-ын тэргүүн С.Сэргэлэн “Одоогоос 1000 жилийн тэртээгээс хэрэглээнээс хасагдсан Хүн бичгийг 1000 жилийн дараа бид тайлж нээж чадлаа. Эх сурвалжид Хүн бичиг хэмээн бичигдэж дурдагдсаар ирсэн энэ бичгийг Хан улсынхан Ху хэмээн нэрлэж бичиж үлдээсэн байдаг. Энэ бичгийг Монгол Улсын түүх, архелоги, хэл бичгийг салбарын 12-ын эрдэмтэн одоогоор сураад байна. Хүмүүс хэлэх байх. Энэ бичгийг олон жилийн өмнө өөр эрдэмтэд тайлчихсан шүү дээ. Та нар юугаа нээсэн юм гэж шүүмжилж магадгүй. Энэ бичгийг персүүд тайлах гэж оролдоод чадаагүй. Бид энэ бичгийг тайлснаар юуг нээсэн бэ гэхээр Хүн бичгийн суурь шинжийг тодорхойлж чадсан” гэв.
УБИС-ийн эрдэмтэн, дэд доктор Д.Эрдэнэбаатар “Яагаад энэ бичгийг би нээлтийн хэмжээнд авч үзсэн бэ гэхээр Монгол Улсын нутаг дэвсгэрт байгаа хадны бичгийг харь бичиг хэмээн үзэж, тайлах гэж оролдсоор ирсэн. Гэвч дэлхийн хаана ч манай улсад байдаг шиг том хэмжээний Хүн бичгийн олдвор байдаггүй юм. Бидний өвөг дээдсийн үлдээсэн хадны бичгийг бид бусдаас зээлж хэрэглээгүй. Харин бидний өөрсдийн өв соёл байж. Бидний хийсэн энэ ажил монголын түүх, хэл шинжлэлийн ухаанд гарсан нээлт гэж үзэгдэх ёстой хэмээн бодож байна” гэлээ.
Хэлний шинжээч н.Буянтогтох “Би энэ бичгийн сургалтад суухаас өмнө их олон жил будилж буруу ойлгож явснаа мэдсэн. Түрэг, Уйгар, Кидан, Жужан зэрэг улс манайд улсад ноёлж байсан, их олон бичгийг ашиглаж байсан хэмээн яриад байдаг.
“Түрэг хааны хөшөө, Гол тэгининий хөшөө гэх мэт түүхэн дурсгалт бичээсийг турк болон бусад улсын хүнээр уншуулбал 100 үгнээс 5 үгийг нь л уншиж чадах байх. Тэд тэмдэгтийг нь танихаас биш агуулгыг нь огт ойлгохгүй байсаар ирсэн. Гэтэл бид тэмдэгт төдийгүй цаад утга агуулгыг нь тайлж уншиж чадлаа. Үүнээс үзвэл дээр өв дурсгалын бичээс нь Монголын өв соёл юм байна гэдэг нь харагдаж байна. Энэ төөрөгдлийг бид одоо төрийн төвшинд анхаарч авч үзэж Монголын түүхэн дурсгал байсныг зөвшөөрөх ёстой” гэв. Хурлын дараа эрдэмтдээс “Та бүхний энэ нээлтийг ШУА-аас албан ёсоор хүлээн зөвшөөрсөн үү” хэмээн асуухад Эрдэмтэн С.Сэргэлэн “Өнгөрсөн жил ШУА-ын эрдэмтэд бидэнтэй нэг удаа уулзаад зугтаасан. Яагаад гэхээр тэдний хэлний мэдлэг мэргэжил маш сул, багшийнхаа консвектээс хэтрэхгүй хүмүүс байсан учраас ойлгоогүй” гэв.
С.БУДРАГЧАА
Ханилах хүнийхээ удмыг хар гэж монголчууд зүгээр ч нэг хэлчихээгүй хэрэг. Удмыг нь хар гэдэг үгний цаана хэр их мөнгөтэй, хэр царайлаг, хэр боловсролтой хүн бэ гэсэн шалгуур огт байхгүй. Удам судрыг хөрөнгөөр жиших ямар ч боломжгүй юм. Хэчнээн боловсролтой, хөрөнгө зөөртэй хүн байлаа гээд хань ижлээ хуурч мэхлэх, зовоох, араар нь тавих гээд есөн шидийн дутагдал харин ч элбэг. Тэгвэл удмыг нь харж ханилахын учир юу вэ. Удам гэж чухам юуг хэлээд байна вэ.
Таны ханилах гэж буй хүний гэр бүлийн хүмүүжил зөв үү, ээж аавынхаа үгийг хэр сонсдог вэ, биеийн эрүүл мэнд хэр сайн бэ, амьдралын идэвх зориг тэмцэл өндөр үү, өчүүхэн зүйлд бууж өгөөд бусдын олж ирсэн хоолоор өөрийгөө тэжээлгэх дуртай тэжээвэр амьтан уу, бусдыг хэр хүндэтгэдэг вэ зэрэг амьдралын ноён нуруу болсон шалгуурууд үүнд багтдаг аж.
Түүнээс биш тэр сайдын тийм хүүтэй, тэр баяны тэр охинтой гэрлэснээрээ удам сайтай хүний хань болж буй хэрэг биш юм. Зөвхөн амьдралын зөв зам мөртэй хүнийг л удам сайтай хүн гээд байгаа юм. Удам сайтай хүнтэй ханилбал ирээдүйд учирч болох олон эрсдэлээс эмэгтэй хүн өөрийгөө хамгаалж чадна. Амар амгалан амьдралаар амьдарч, хоёр идэхгүй хоосон хонохгүй мөр бүтэн явж чадна. Үр хүүхэд тань хэн нэгнээс зүрх алдан эмээхгүй өр бүтэн, сэтгэл хангалуун өсөх болно. Энэ л амьдралын утга учир шүү дээ.
Эрт цагт Өөлдүүд Цамбагарав хайрханыг цаст гэдэг байжээ. Нэгэн уран дархан хүн уулын өнгө байдалд нийцүүлж, бурхан бүтээгээд түүнийгээ Цамбагарав хэмээн нэрлэж Цастын өвөр Жинст уулын оройд залснаас хойш Цамбагарав хэмээн нэрийджээ.
Эрт дээр үеэс Өөлд, Мянгадууд Цамбагарав, Алтан-Хөхий хоёр уулаа Ховд голтойгоо шүтэж, хайрлан биширч, хүндлэн тахиж ирсэн уламжлалтай билээ.
Цамбагарав уулыг хоймороо завилан сууж цай идээ, архи дарсаар дайлуулж байгаа эр хүний шинжтэй уул гэдэг учир Цамбагарав уулыг эр савдагтай. Түүний яг элгэн урдаас харж ханаран цэнхэртэх Алтан-Хөхий уулыг эр нөхөрөө дайлж цайлж байгаа эхнэр хүний дүрстэй учир эм савдагтай гэдэг домогтой ажээ.
Хар ус нуурыг тогоотой цай нь, Ховд голыг тогоотой цайгаа самран сэлбэж байгаа шанага нь, баруун гар талд нь байгаа Майхан уулыг тавагтай идээ нь, өмнө нь байгаа шорвог давстай Баян нуурыг лонхтой архи нь, зүүн талд нь байгаа Алтанцөгц нуурыг хундагатай архи нь гэдэг домогтой.
Ийм учраас энэ хоёр уулын өвөрт нутагладаг Өөлд, Мянгадууд: Цагаан сарын шинийн нэгний өглөө хотынхоо урд өндөрлөгт тусгай тавцан засаж эр савдагтай Цамбагарав хайрхандаа өндөр хавирга, хонтшагайг, эм савдагтай гэх Алтан-Хөхий хайрхандаа өвчүү шатааж өргөж, 13 сангаа тавьж мөргөдөг домогтой ажээ.
Шилийн богд уул руу охиноо дагуулаад гарч байгаа ээж, найз залуугаа дагаад гарч яваа бүсгүйчүүд байх юм. Үүнийг уншаарай. Бүсгүй хүнийг уул овоонд гаргадаггүйн учир ямар нэг мухар сүсэг огт биш. Учир шалтгаан нь их энгийн.
Оргил их уулсын үзүүр газарт цахилгаан соронзон орны нөлөөлөл их, өндөржилтийн давтамжтай, салхи хүчтэй, даралт сийрэг учраас тэнгэр газрын савслагад байнга дээш доош таталцан үелзэж байдаг.
Үүнийг Уулын сүр дарах, Газрын сүр дайрах гэж нэрлэдэг байв. Энэхүү өвөрмөц хүчтэй эрчмийг эртнээс ажиглаж мэдсэн өвгөд дээдэс минь улс үндэстний эх болсон охид эмэгтэйчүүдээ хайрлан хамгаалах, хэвлий савд нь хий цохиж хураад хожмоо ураг тээх, хүүхдээ төрөх цагт хий нь буруудаж, эх үр эндэхээс болгоомжлох үүднээс “Бүсгүй хүн сүрлэг өндөр уулсын оргилд гардаггүй, тахилгат овооны бэлээс дээжээ өргө; гэх хориг цээрийг үлгэр домог болгон тогтоосон аж.
Газрын сүрд дайруулсан залуу бүсгүй хүний яс хэврэгшин алтан заадас салах цагтаа үгээр хэлэмгүй зовлон эдэлдэг гэсэн цээрийг мэддэг тул тахилгат овоо, сүрлэг уул тийш зорих бүсгүйчүүдээ эртнээс ингэж хаацайлан хориглосоор иржээ. Үүнд ямар нэгэн шашин шүтлэг, эр эм хүмүүний хийморь, бузар доройн шалтгаан ер үгүй юм.
Орчлон хорвоод эртний их хувь ерөөлөөр хүн болж төрөөд байгаль дэлхийдээ буцаад шингэдэг энгийн жам ёс, тавилан төөргийг мэддэг, дагадаг байсан эцэг өвгөддөө мөргөмү
БИТҮҮЛЭГ САЙХАН...
Өвлийн адаг сарын сүүлийн өдөр буюу битүүний өдрийн мэнд ээ!
Өнөөдрийг БИТҮҮН
Идээг нь БИТҮҮЛЭГ
Идэхийг нь БИТҮҮЛЭХ
Ихдүүлэхийг БИТҮҮРЭХ гэмой.
Нүүр номынхоо эрхэм хүндэт найзууддаа Мэхийн ёсолж, гэгээн бүхний дээдийг хүсье ээ! Та нар минь сайхан битүүлж, сар шинэдээ сайхан шинэлээрэй!
Аа тийм, тавгийнхаа идээг зөв тааруулж зассан биздээ.
1. Битүүн бол тэр жилийн хамгийн сүүлчийн өдөр. Энэ өдөр айл хэсэхийг цээрлэнэ. Мөн айлд хоновол сүнс төөрнө гэж үздэг. Гэрийн эзэн гэртээ байх нь гай барцад тохиолдохоос сэрэмжилж, буян хишгээ тогтоож буй хэрэг.
2. Битүүний өдөр нохой зодохыг цээрлэдэг. Зодвоос урган гарах шинэ ондоо гай гамшиг тохиолдоно гэдэг. Харин цадтал нь хоолло.
3. Амандаа юм зажилж гадаа гарахыг цээрлэнэ. Газарт ус, угаадас асгаж болохгүй. Эс тэгвэл яр шарханд баригдана.
Монголчууд эрт дээр үеэс амар мэндээ мэдэлцээд хөөрөг зөрүүлэн тамхилж ирсэн заншилтай.
Цагаан сараар эхлээд ахмад настангуудынхаа амрыг эрж золгож мэндлээд суудалд суун хөөргөө зөрүүлэнгээ,
- Cap шинэдээ сайхан шинэлж байна уу?
- Таны бие лагшин тунгалаг уу?
- Даага далантай, бяруу булчинтай юу?
-Монгол дээл маш маргаантай. Хүннү дээл биднийх байжээ, босоо захтай дээл хятад юм байна гээд. Бид яаж ялгах вэ?
-Бид түүхэндээ хүчтэй явсан уу, явсан. Хүчирхэг улсуудын соёл хувцсаар нь л түгэж байдаг. Хүчирхэг улсын нөлөөнд байгаа улсууд өөрийн мэдэлгүй өнөөх соёлыг нь даган дуурайдаг. Соёл нэгээс нөгөөд уусан, шилжих нь ч бий. Өнөөдөр бидний амьдралд моод загвар яаж дэлгэрдэг вэ гэдгийг зүгээр онолын үүднээс ярья л даа. Цагаан сарын шиний нэгний өглөө хүмүүс зурагт, сайтаар хэн гэдэг улс төрч Ерөнхийлөгчид бараалхан золгохдоо юу өмсчихөв, бөхчүүд юу өмсөв, урлагийн нэртэй одууд юу өмсөв гэдгийг харна. Тэр бол моод түгээж байгаа хэлбэр. Тэрэн шиг нийгэмд тухайн улс орон хүчирхэг байх үед хувцасны загвараа түгээж байдаг. Тэрнийг хүмүүс харж моод дэлгэрдэг.
ФОТО
ВИДЕО
