Монгол нутагт цаг тоолол зурхай бөө мөргөлөөс үүссэн Байгаль цаг уурын эрс тэс хатуу ширүүн уур амьсгалтай газар нутагт нүүдлийн мал аж ахуй эрхэлсээр ирсэн нүүдлийн соёл иргэншилд монголчууд нь орчин тойрноо байнга ажиглан байгаль дэлхийтэйгээ зохицон амьдрах гэж тэмцэх явахдаа байгаль дээр болж байгаа хувиралт өөрчлөлт нь тодорхой цаг мөчид дахин давтагдаж байхыг ажиглан мэджээ.

Энэ нь бөөгийн шүтлэг бишрэл үүсэж тогтсон тэр цаг үетэй холбогдоно. Иймээс сүүлийн үед сэргэн мандаж байгаа уламжлалт бөө мөргөлийн тахилт тайллага үзлэг засалт Төвдөөс гаралтай Төгс буянтын зурхайн шинэ ёс өдөр цаг төдийлөн тохирохгүй байгааг амьдрал нотлон харуулж байгаа билээ. Анхны тоолол болсон байгаль дэлхий хувиралт өөрчлөлтөнд үндэслэсэн “Байгалийн он тоолол” тодорхой цаг мөчид давхцан тохиодог сар мичид хоёрийн тохиолд тааруулсан “Мичидийн улирлын тоолол” болон тэнгэр дэлхийг тойрон эргэдэг сар нь тодорхой хэсэг хугацааны дараа анхныхаа байранд ирж байгаа мөчлөгт үндэслэсэн “Сарны буюу бэлгийн улирлын” тооллууд нь байгаль дэлхийтэйгээ цаг ямагт байгаль дэлхийнхээ эрхшээлд зохицон амьдарсаар ирсэн нь нүүдэлчин Монголчуудын ухаан билээ.
Нүүдэлчдийн үүсгэж XIII р зууны Монголчуудын улам нарийсган хэрэглэсээр ирсэн арга билгийн хослолтой “Шар зурхайн тоолол нь” гараг эрхэсийн төв нь нар хэмээх Коперникийн суут онол гарахаас хэдэн зууны өмнө дэлхийн ертөнцийг бөөрөнхий төдийгүй нарыг тойрон эргэдэг зарчим дээр тулгуурлан зохиожээ. Сар мичидийн тохиолыг МЭӨ III р зууны үед Хүннүчүүд “Мичидийн тоолол” хэмээн нэрлэсэнийг тогтоосон билээ. Эсгий туургатан буюу нүүдэлчдийн дунд дэлгэрсэн “Мичидийн улирлын тоолол” нь Монголчуудын аж ахуй түүхэн уламжлалыг төгс хадгалдаг байна.
Монголчуудын дунд эртнээс нааш өдөр сарыг алдвал “Сар мичидийн тохиолгоор”ол гэсэн гүн ухааны хэллэг нь нэг ёсны тэнгэрийн шалгуур болой.
Сар мичидийн тохиолго жил бүрийн:
Намрын эхэн сарын 21
Намрын дунд сарын 19
Намрын сүүл сарын 17
Өвлийн тэргүүн сарын 15
Өвлийн дунд сарын 13
Өвлийн адаг сарын 11
Хаврын эхэн сарын 9
Хаврын дунд сарын 7
Хаврын адаг сарын 5
Зуны эхэн сарын 3 нд тохиогоод мичид үзэгдэхээ больдог нь тэнгэр дэлхийн цаг хугацааны хувьд өөрчлөгдөшгүй хууль билээ.
“Цаг тооны бичигт” тэнгэр дэлхийд тогтсон сар өдөр тохиодог сар мичидийн тохиолго эс таарвал уг цаг тооллын бичиг алдаатай болохыг илтгэнэ. Сар мичидийн тохиолго гэдэг бол сар мичид хоёр эрхэс бие биедээ ойртон тохиолдох түүгээр тэнгэрийн аяс араншинг дохиолон хэлж өгөх үзэгдлийг хэлж байгаа юм. Монголчууд түүхэндээ янз бүрийн зурхайг хэрэглэж байсан боловч ихэнхдээ Юань гүрний үеэс улбаатай “Цаг мэдээний зурхай” буюу “Шар зурхай” хэрэглэсээр иржээ.
Түүхэн баримтаас үзвэл Хубилай хааны зарлигаар “Шар зурхайг” анх зохиохдоо Бээжингээр бус Зүүнээс баруун тийш зургаан мянга гаруй газар, Өмнөөс хойш арван нэгэн мянга гаруй газрын зайд хорин долоон суурин газраар төв болгон тооцож хийсэн төдийгүй Монголын эртний нийслэл ХарХорумын өмнөд орших “Цагт уул” зэргээр төв болгосон түүхэн баримттай бөгөөд өнөөг хүртэл Ази, Дорнод дахины ард түмэн хэрэглэсээр ирсэн.
Монгол улс Хубилай хааны хуульчилсан “Шар зурхай”-г 1851 оноос 1952 он хүртэл хэрэглэж байсаныг түүх архивын баримт гэрчилдэг. 1952 оны цагаан сарыг Маршал Чойбалсаны нас барсаны гашуудалтай давхцуулан хаасанаас хойш арваад жилийн дараа цагаан сарыг “Нэгдэлчдийн баяр” болгон тэмдэглэх МАХН-ын ТХ-ны шийдвэрээр 1961 оноос эхлэн цаг тооллын бичгийг дахин хэрэглэх болсон.
Энэ үед Хятад Монголын харилцаа их муудсан байсан тул улс төрийн шалтгаанаар Хятадаас өөр өдөр цагаан сараа хийхийн тулд олон зуун жилийн уламжлалтай “Шар зурхай”-аа “Төгс буянтын шинэ зурхайн ёс” тооллоор сольж хэрэглэх болжээ. Сүмбэ Хамбын тооцоолон гаргасан Төвдөөс улбаатай “Төгс буянтын шинэ зурхайн ёс” нь тухайн үед өргөн дэлгэр тархаагүй боловч шарын шашины нөлөө Монголд хүчтэй байсаны үр дүнд сүм хийдүүд дагаж мөрдөж ирсэн бөгөөд одоо ч мөрдөж байгаа билээ.
1990 оны цагаан морин жилээс хойш Монголын ард түмэн шүтэх эс шүтэх чөлөөг олж олон шашины номлол Монголчуудын оюун санааг эзэмдэж байгаа боловч Төвдөөс гаралтай “Төгс буянтын шинэ зурхайн ёс”-ыг одоо ч дагаж мөрдөх нь учир дутагдалтай билээ. Үүнд:
1. Зогсолтгүй хөдөлдөг сар болоод хэзээ ч тасралтгүй үргэлжилдэг цаг хугацааг тэмдэглэхдээ зарим өдрийг тасалж заримыг нь давхцуулан тохируулдаг бөгөөд бүтэн жилийг 360 хоногтой гэж тооцоолдог.
2. Дэлхий ертөнцөө хөдөлгөөнгүй хавтгай зүйл гэж үзэж зохиосон.
3. Нар сар од эрхсийн хөдөлгөөн зүй тогтолд тулгуурласан жам ёсны хуулийн дагуу урсан өнгөрөх цаг хугацааг тэмдэглээгүй сар мичидийн тохиол байнга зөрдөг.
4. Нар сарнй хиртэлтийн оновчтой эсэх нь орчин үеийн шинжлэх ухаантай зөрчилдсөн зэрэг болно. Монголын уламжлалт бөө мөргөл нь байгаль цаг уур амьсгал, тэнгэр эрхэс, ан амьтан, хүн зоны сэтгэл, төр түмний үйл, байгаль дээр болж байгаа хувиралт өөрчлөлт, од гаригын хөдөлгөөнтэй уялдсан эртний тэнгэр шүтлэг билээ.
Иймээс Төвдөөс гаралтай “Төгс буянтын шинэ зурхайн ёс” бидний өдөр тутамын үйл ажиллагаатай зөрчилдөж байгаа юм. Бид бүхэн үсээ засуулахдаа, үр хүүхэддээ нэр өгөхдөө, амьдралд ганц тохиох хуримын өдөрөө товлохдоо, бурхан болоочоо хөдөөлүүлэхдээ, унагаа тамгалахдаа, ихэс дээдсээ хүндлэн золгохдоо, байгаль од эрхэсийн хөдөлгөөний наад захын жам ёсыг зөрчин амьдралдаа болон ирээдүйдээ буруу зам мөрөө үлдээсээр байх уу.
Аливаа улс гүрэн эзлэн түрэмгийлсэн улсдаа өөрийнхөө цаг тооны цагалбарыг тулгаж мөрдүүлдэг бодит жишээ нь “Төгс буянтын шинэ зурхайн ёс”-ыг Монголчууд дагаж мөрдсөн явдал юм билээ. Үүнийг төр засаг минь анхааран үзэж зурхай цаг тооны цагалбарыг нэг талд шийдэх цаг нэгэнт болжээ.
Цаг мэддэг зурхайч үгүй болоход
Цадиг мэддэг өвгөд үгүй болоход
Цааз мэддэг түшмэл үгүй болоход
Хугацаа мэддэг зурхайч үгүй болоход
Хууль мэддэг түшмэд үгүй болоход
Худам мэддэг бичээч үгүй болоход
Төр үймж
Түмэн олон самуурна- (онгодын айлдвараас)

Монгол бөөгийн их Зайран Д.Одонхүү

Twitter