ФОТО
ВИДЕОДэлхийн түүхэнд нэр алдраа түгээсэн их хааны түүринд онгодын даалгавраар хоёр дахь удаагаа өргөл өргөхөөр энэ нутгийг зорьсон билээ. Зуны ид халуунд бүх биений хөлс урсана. Кино аппарат, өргөлийн зүйлээ авч их хотын туурийг зорилоо. Өмнөх ирэлтээр байгуулсан уулзвар дахь дурсгалын хөшөөг өөрчлөн туурь руу шилжүүлжээ. Бид эхлээ их хаанд зориулсан хөшөөнд үчиж залбирал хийлээ.
Тэндээс цахилгаан машинд сууж хөдөлөхөд шар талын цэцэг угтан авч билээ. Энэ жил гандуу байгаа тул цэцэг тааруухан ургасан гэж танилцуулав. Цэцэгийн дунд зугаалахад зориулж тусгайлан модон зам засчээ. Мөн амарч суух сүүдрэвч байгуулж тав духыг хангахыг эрмэлзжээ. Цэцэгсийн дунд Байгаль хамгаалагч нар жуулчдыг хэсэг бүлгээр дагалдан явж, цэцэг “зулгаахаас” сэргийлэх ажээ.
Хааны ордны зүг явахад намагтай гол дээгүүр гардаг тухайн үед тэр хэсэг өмнө талаас цэргийн довтолгооноос хамгаалахад байршлын давуу байдлыг бий болгож байжээ. Зам явсаар хааны ордны хяналт шалгалтын хэсэгт аваачина. Тэнд чандлан шалгасны дараа их хэрэмд оруулдаг байжээ. Хамгаалалтын шалгалтын бүсийн дэргэдүүр өнгөрөв.
Одоо их хааны ордны туурь, гол цамхаг болох 13-н давхар барилгын туурь дээр ирж байгаа нь энэ билээ. Их хааны ордны туурь дээр Монголоос авчирсан арч, монгол архи, сүүний дээжээс хүмүүс цөөрсөн үед өргөж залбирлаа.
Ордны туурийн ард байрладаг байсан эрдэмтэн зөвлөгч нар, цэргийн хамгаалалт, дарханы газар гм барилгын суурь үлдэгдэл байрладаг. Ялангуяа цэргийн хамгаалалтын баярнаас эргэн тойрон тод харагдана. Бид эндээс хөдөлж, хэрэмний зүүн талд байрлах нэн эртний, хэрэмний дундаас цойлон ургасан олон зуун настай модон дээр очиж тахилгын зан үйлээ хийсэн билээ.
Энэ удаа Монгол бөөгийн их зайран, Хөвсгөлийн Цагаан нуур сумын зүүн тайгын улаач, олонд Нэргүй гэж алдаршсан Төмжий хүндэтгэлийн бөөлөлт хийсэн билээ. Энэ бөөлөлтийн эхлэх цаг нь бол 2023 оны 7 дугаар сарын 11-ны өдрийн 11 цаг 11 минут байлаа.
Зайрангийн бөөлөөн хуурын аяаар тамлаг, дуудлагаар эхэлж, онгод юугаа заллаа. Ид зуны халуун шатад байгаа үед цаг орчим бөөлнө гэдэг бас л яггүй зүйл бөлгөө. Хаана ч бидэнд тэнгэр шүтлэгтэнгүүд байнга туслаж байдаг. Шүтлэгтэн хоёр залуу хамт залбиралын зан үйл хийсэн билээ.
Аугаа их зүйл эгэл зүйлээс эхтэй байдаг. Их хааны сүнс Эх орон монгол нутөг, биднийгээ ивээн тэтгэх болтугай.
Найм. МОНГОЛ ЦЭРГИЙН ТҮҮХИЙН ТАСАРХАЙН СУРАГ
Энэ нутагт амьдрагчид монголын түүхийн нэгэн тасархай хэсэг билээ. Тэр нь тусгаар тогтносон монгол улсыг байгуулсан түүхтэй холбоотой. 1911 оны цагаагчин гахай жилийн шинийн 9 буюу арванхоёрдугаар сарын 29-ний өдөр бол монголчууд Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгалын ололтыг баталгаажуулж, Монгол Улс тусгаар тогтнолоо тунхаглан зарлаж, Богд Жавзандамба хутагтыг хаан ширээнд залж, анхны таван яам бүхий Засгийн газрыг байгуулах шийдвэр гаргасан түүхэн өдөр билээ.
1913 оны долоодугаар сарын 7-нд Богд хааны зарлигаар Манлай баатар Дамдинсүрэнг Өмнө зүг мордуулсан цэргийг захирах жанжны тушаалд томилж, Өвөрмонголыг чөлөөлөх байлдааныг удирдуулжээ. Түүхэнд энэ байлдааныг “Таван замын байлдаан” хэмээн нэрлэдэг.
Түүний удирдсан цэрэг Долон нуур, Шандын голын чиглэлээр давшиж, Хятадын цэргийг удаа дараа хиар цохив. Манлайбаатар Ж.Дамдинсүрэнгийн удирдсан “Таван замын байлдаан” өргөн уудам газар нутаг хамарч, хоёр талаас олон мянган цэрэг оролцсон, багагүй хугацаанд үргэлжилсэн томоохон дайн байсан юм.
Архивын баримтад “Цэргийн жанжин Ж.Дамдинсүрэн 1912 оны долоодугаар сараас 1914 оны нэгдүгээр сар хүртэл баруун ба өмнө хязгаарыг төвшитгөн тохинуулах жанжны тушаал хүлээж дайлаар мордох хугацаандаа “олон хязгаарын газар тойрон дайсны цэрэг лугаа байлдсан нь бүгд нэг зуун гурван удаа” болсон хэмээн тэмдэглэгджээ. Монгол цэргийн шинэ үеийн түүхэнд ийм олон удаагийн байлдаан удирдаж ялалт байгуулсан цэргийн жанжин бараг үгүй буй за. Хатан баатар С.Магсаржав 30 гаруй, Ялгуунбаатар Л.Сумъяа 60 гаруй удаагийн тулалдаанд орж ялалт байгуулсан мэдээ байдаг.
Өвөрмонголын Долон нуур, Шандын голын чиглэлээр давшиж, Хятадын цэргийг удаа дараа хиар цохисон Манлайбаатар Ж.Дамдинсүрэнгийн удирдсан “Таван замын байлдаан”-ы ажиллагаанд оролцсон цэргүүдийн заримыг энэхүү нутагт төлөөлөл болгон үлдээжээ.
Уг нутагт Манлай баатар Дамдинсүрэнг отго жинсэндээ шүрэн чулуутай малгай өмсдөг тул “Шүрэн жанжин” гэж авгайлдаг байсан байна. Шүрэн жанжины тугийн цэрэг Сартуул Баянбөө овогтой Тарсай, Бадамсүрэн, Ану, Гомбо нар Шүрэн жанжины хамгийн итгэлт цэргүүд байжээ.
1913 оны 8 дугаар сарын 9-ны өдөр Хүйсийн талд болсон тулалдаанд хүрээлэн буудалсан хоёр хүрээ хар цэргийн дунд манай 16 цэрэг сэмхэн гэтэж орж, хоёр тийш гэнэт гал нээж байлдааны ажиллагааг эхлүүлж, хооронд нь тулалдүүлж, хүчээ барсаны дараа монгол цэргүүд дайрч цохиолт өгч дайсныг бутцохисон байлдааны уран арга хэрэглэсэн гэж нутгийн ардууд ярьж байна.
Энэхүү тулалдаан А.Гомбо гарамгай байлдаж дайсныг ялахад их үүрэг гүйцэтгэсэн гэж ярих ажгуу. Тиймээс Манлай баатар Дамдинсүрэн гарамгай байлдсан Аюулгүйн Гомбод махир сэлэм, тулгаар шагнасан байдаг. Эдгээр шагнасан зүйлс нь отго, овгонд нь одоо ч хадгалагдсаар байгаа ажээ.
Аюулгүйн Гомбо бол таван хэл мэддэг хүн байсан бөгөөд тухайн нутагт цэргийн удирдагч, төлөөллөөр үлдээсэн байна. Энэ хүн хоёр эхнэртэй байсан бөгөөд Бүдээ, Базарсад, Лувсан, Тунсаг, Бавуу, Цэрэн, Амба, Аж, Дэмчиг гэсэн хүү нар, Ерэнсоо, Рэнчинсоо, Гарамсоо гэсэн гурван охинтой болжээ.
Аюулгүйн Гомбын удмын олон өрх энэ нутагт амьдарч байгаа юм байна. Аюулгүйн Гомбо бол 1900-аад оны үед Отгонтэнгэр их хайрханыг тойрон амьдарч байсан эгэл жирийн ард бөгөөд ийнхүү алс холын нутагт цэрэг эрийн томилолтоор үлдэж амьдрах хувь тохиожээ. Цэрэг хүн хувьд эх орны томилолтоор хаа холын газар үүрэг гүйцэтгэсэн баатарлаг гэмээр, бас гунигтай гэмээр түүхэн мөртэй таарах юм даа. Төвдийн Хөх нуурт монголын зүг гэрийн хаалгаа харуулан барьдаг монголчууд, хаа хол эх орны даалгавраар үлдсэн, мартагдсан цэрэг эрсийн үр садтай уулзаж, түүхийг нь сонсохоор нулимас аяндаа урсах юм билээ.
Түвдийн хаанд Монгол ноёдын өргөсөн таван тонн алтаар босгосон бурханы өмнө зогсож байхдаа, хээл хахуул, цол хэргэмийн төлөө үхэн хатан зүтгэсээр ирсэн тэдний түүхээс “хэлтэрхий” зүйл ч үлдсэнгүй. Зарим эрдэмтэд олон хувилгаан, богдууд буулт хийж, урваж байж өнөөг авч үлдсэн гэж бичдэг юм, харин би түүнийг хүлээн зөвшөөрдөггүй, эцсийн цусаа зориулан амиа өргөсөн баатруудын хойч үе хэзээ нэг цагт өндийгөөд босоод ирдэгийг харин харж баярлаж явна.
Би энд очихдоо Аюулгүйн Гомбын удмынханаас Завхан нутгийн 100 жилийн ойд дагуулж ирэх, их хайрхан Отгонтэнгэрт залбирал хийх зорилго, санаа байсан, төлөөлөл оролцоод буцах боломж гарсан. Өглөө эрт гэгээ оронгуут босоод суучихсан залбирч суугаа тэднийг харахаар хамар шахирах л юм билээ. Миний тус хүргэх боломж тэр энэ л юм даа. Одоо тэд хэдэн жилээр ярих баялаг түүхтэй болсон болов уу.
