Хүн төрлөхтний өмнө тулгамдаад байсан нийгэм, эдийн засгийн өрнө, дорныг холбосон харилцааг зохицуулах маш чухал үүрэг монголчуудад ногдсоныг гайхалтай биелүүлж чадсан байна. Ийм томоохон үйл ажиллагааг хэрэгжүүлэхдээ бүх улсыг хамарсан зам харилцаа, дэд бүтэц, хамгийн шуурхай холбоо болох морин өртөөг байгуулсан байна.
Их Монгол улсын эдийн засгийн үндсэн салбар мал аж ахуй түүнийг эрхлэн явуулах арга ажиллагааг, мөн аж ахуйн бусад салбар ан агнуур, тариалан, гар урлал,худалдаа, арилжаа, хот суурины хөгжил зэргийг нарийвчлан судалж бичсэн биэ даасан бүтээл хараахан гараагүй байна. Хойшид ийм ажлыг манай түүх, эдийн засгийн ухааны эрдэмтэдийн хамтын хүч чармайлтаар зайлшгүй хийгдэнэ гэж үзэх учиртай.

Монгол улс бол түүхэн их уламжлалтай мал аж ахуйн орон мөн. Нүүдлийн мал аж ахуй гэдэг бол экологийн цэвэр бүтээгдэхүүнийг хаягдалгүй технологиор боловсруулж, байгаль орчинтойгоо харилцан тэтгэх битүү хэлхээ үүсгэдэг онцлогтой болой.
Малын нутаг усны тохиромжтой байдлыг харгалзан төрөлжүүлэн маллах ажлыг хийж байжээ. Юан гүрний хаад мал өсгөн үржүүлэх ажлыг эрхэмд үзэж улсаас мал сүрэг өсгөн үржүүлэх ажлыг тусгайлан хийж, малсүргийг голчлон монгол газар төвлөрүүлж, монгол хүнээр дагнан маллуулж байсан нь илт байдаг.
Үхэр бол хонин сүргийн дараа орох монгол хүний амьдралын чухал хэрэгцээт мал байжээ. Тэр үед үхрийг голдуу мах, сүүний чиглэлээр өсгөж байснаас гадна нүүдэл, тээвэрт хэрэглэдэг байжээ. Адууг бусад малаас илүү их эрхэлж, төрийн бодлого болгон үржүүлж байсан тухай мэдээ сэлт сурвалжид их дайралдана. Юан гүрний үед монголд тэмээн сүрэг нэгэн адил байж холын аян жин тээхэд нэгэн адил хэрэглэж байжээ.
Өнөөгийн төрийн бодлогод гэрийг утаа үүсгэгч гэж ад үзэх, дан орон сууцаар хангах тухай ярих болжээ. Тэгвэл монголчуудын нүүдлийн соёл иргэншлийн онцлог болсон гэр бидний үндэсний бахархал юм. Үе, үеийн монголчуудын үндсэн орон байр нь гэр байжээ. Монголын хаад ноёд баяр ёслолын үеэр “Алтан тэрэм”7\“МНТ” 187\ зэрэг томоохон хэмжээний орд өргөө хэрэглэж байжээ. “Алтан тэрэм” хэдэн зуу, заримдаа хэдэн мянган хүн багтах, засаж чимэглэсэн том эсгий гэр байжээ.
Бат хан өрнө зүгт аян дайн хийж явахдаа Чингис хааных шиг алтан ордонтой байсан. Алтан ордоны хан Бэрхийн өргөөний талаар Тинзенгаузенд өгүүлсэн нь: “Бэрхэ ханы өргөө нь 500 хүний багтаамжтай, цагаан эсгий бүрээстэй, дотор талыг нь торгоор бүрхсэн, эрдэнийн чулуун сувдаар гоёж чимэглэсэн байв” гэжээ.
Гэр тэрэг1 бол ердийн гэрийн адил барьж буулгадаггүй, харин тусгай тэргэн дээр байнгад барьж бэхэлсэн, ялангуяа аян замд хэрэглэхэд ихэд тохиромжтой сууж байжээ. Энгийн гэр-тэрэгнээс гадна хаад, ноёдын хэрэглэж байсан “Орд-гэр-тэрэг” гэдэг гэр тэргэн орд байжээ.2 Ийм гэр-тэргэнд 22 үхэр хөллөж байсан ба тэрэгний гол нь хөлөг онгоцны далбааны шураг баганы чинээ том байсан гэнэ.44 П.Карпини. Г.Рубрук. 91-ртал.
Монголчууд гэрээ заавал зүүн өмнө зүг харуулан барьж, гэрийн зүүн хойно гэрийн эзний ор дэрийг засдаг байжээ.Гэрийн зүүн талд бүсгүйчүүд, баруунталд эрчүүл суудаг заншилтай байсан байна. Эр хүн гэрт ороод хуягаа бүсгүйчүүдийн талд өлгөх, тавих ёсгүй байжээ. Гэрийн эзний орны толгойн хананд эсгийгээр хийсэн онгод дүүжилж байсан.
Гэрийн эзэд цай хоолныхоо дээжийг онгод шүтээндээ өргөж байснаас гадна гадаа гарч дөрвөн зүгт мөн тахил өргөдөг заншилтай байв. Жуулчин Плано Карпини бичсэн нь: “Залуу бүсгүйчүүд, эхнэр хатагтай нар нь эрчүүд шиг морь унаж, чадамгай давхиж явна. Тэдний хуяг өмсөж, нум сум агсаж явахыг бид мөн үзлээ. Эр, эмгүй мориор удаан тэсвэртэй явж чадна. Тэдний эхнэрүүд бүх юмыг хийнэ. Дээл цамц, гутлыг бүгдийг нь арьс ширээр оёно. Тэд мөн тэрэг жолоодно, тэрэг засна, тэмээ ачна. Энэ бүхэнд тэд тун хурдан шаламгай ажээ. Бүсгүйчүүд цөм өмд өмсөх бөгөөд зарим нь эрчүүд шиг харваж намнаж чадна”3. 3 П.Карпини, Г.Рубрук. 36-37-ртал. Найр наадам бол тэр цагийнхаа ард түмний аж амьдрал, эртний овгийн уламжлал, бөө мөргөлийн тахил ёслолтой нягт холбоотой байсан ажээ.
Монголд төрөл бүрийн мэдлэг хөгжиж байсны жишээ бол ардын эмнэлэг болно. Монголчууд эртнээс галыг шүтн тахиж байсны зэрэгцээгээр галын ариутгах чанарыг мэдэж түүний өвчин эмгэг, халдвараас ариутган цэвэрлэх зорилгод хэрэглэж байжээ. Тэр үеийн эмнэлэг бөө мөргөлийн зан үйлтэй их хутгалдсан байсан учир эмчилгээнд гүрэм дом зонхилж байсан нь мэдээж хэрэг. Бөө удган нь эмч домчийн үүргийг мөн нэгэн адил гүйцэтгэж байжээ.
Г. Эдийн засгийн салбарт хүрсэн амжилт
Монголын эзэнт гүрэн үнэхээр янз бүрийн улс орон, нийгэм эдийн засаг, соёлын хольцолдсон бүтэц байгууламжтай байсан юм. Өөрөөр хэлбэл эзэнт гүрний хил хязгаарт багтсан олон үндэстэн нь өөр өөрийн хэл, соёл, шашин шүтлэгтэй, аж байдал амьдрах ухаантай байсан бөгөөд нийгмийн хөгжлийн төвшин нь ч харилцан адилгүй байсан ажээ. Хэдий тийм боловч олон нийтлэг шинжийг агуулсан нэгэн бүхэл бүтэн биет зүйл болон удаан хугацааны туршид оршин тогтнож байсан билээ.
Зарим нэг улс оронд тохиолдсон эдийн засгийн хямралыг эн тэргүүнд мөнгөний шинэтгэл хийж шийдвэрлэж байжээ. Тэр үед улс даяар гүйлгээнд явах алт, мөнгөний ханш жигдгүй, нэгдмэл мөнгөн тэмдэгт үгүй байжээ. Ер нь мөнгөн санхүүгийн эмх журамгүй байдлаас болж их бэрхшээл тохиолдож байсан ажээ. Тийм учир цаасан мөнгө, зоос гаргаж тараасан байна. Ингэж нэгдмэл мөнгөн тэмдэгтэй болсон нь улсын эдийн засаг, аж ахуйн хөгжилд зохих нөлөө үзүүлсэн юм.
Мөнх хаан эзэнт гүрний эрхийг барьж байх үедээ ч өөрөө өмнө зүгийн улс орны цэрэг, засаг захиргааны эрхийг голчлон барьж, харин Бат ханд өрнө зүгийн улс орны цэрэг, засаг захиргааны эрхийг ихэвчлэн мэдүүлж байсан баримт “Судрын чуулган”-д байна. 1 Sh.Bira.The Mongol Empire: Cultural Exchangec. The Khanats-Монголын түүх, соёл, түүх бичлэгийн судалгаа. Токио. 1994.42-р тал.
Их Монгол улсад хот байгуулалт олноор бий болж хөгжсөн явдал улсын эдийн засгийн хөгжилд ашигтайгаар нөлөөлөв. Өгэдэй хаан хот барьж босгох талаар хамгийн их ажил хийсэн бөгөөд Их Монгол улсын нийслэл Хархорум хотыг барьж гүйцэтгэсэн юм. Хааны ордонд Францын дархан Вильгельм Бушье мөнгөөр урлан босгосон хиймэл мод хотын үзэсгэлэнт зүйлсийн нэг нь болж байжээ. Хархорумд барих орд харш, сан хөмрөг байгуулж байжээ. Ер нь монголчууд мал, түүнээс гарах түүхий эд, бүтээгдэхүүнийг зэргэлдээ улс орондоо худалдаж байсан эрт урьдын түүхтэй улс юм. Энэ нь Юан гүрний үед бүр ч өргөн дэлгэр болжээ. Юан гүрний үед монгол дахь худалдаа нь ихэвчлэн бүтээгдэхүүний арилжааны шинжтэй байсан боловч Хархорумд цаасан тэмдэгт хэрэглэж худалдаа хийж байжээ.
Хубилай хааны “дөрвөн орд” хэмээн түүх сударт тэмдэглэгдсэн байдаг. Нэгдүгээр орд нь Хаанбалгасан /Бээжин/ хотод, Хоёрдугаар ордон хот нь дээр дурдсан Шанду хот, Гуравдугаар ордон хотыг Алтайн арын Цагаан балгас, дөрөвдүгээр орд хот нь Эрчүүлийн эхний Ланхин хот мөн гэж Шар тууж зэрэг номонд өгүүлснийг түүхч Х.Пэрлээ зөв гэж давхар баталжээ. Дээрх байдлаас сүүлчийн нэг нь өнөөгийн Монгол улсын нутагт ч байж болох байна.
Монгол нутагт төрөл бүрийн төмөрлөгийн хүдрээр баян нь минерал бодисын тухай ойлголтыг хөгжүүлхэд дөхөм болсон төдийгүй мөн төмөрлөгийн үйлдвэрлэл үүсэн хөгжихөд ч таатай нөхцлийг хангаж байжээ. Цагаан ширэм, болдын дээжийг мэргэжилтэн нар судалж үзэхэд цагаан ширмийг 1350 градусын температурт хайлуулдаг байсан нь батлагдав. Тийм хэмжээний температурт гар ажиллагааны хөөргийн хүчээр хүрч болохгүй бөгөөд харин Орхон голоос Хархорум хотод татан оруулсан усны хүчээр ажилладаг хөдөлгүүрийг хэрэглэж байсан байх гэж мэргэжилтнүүд үзэж байна.11 С.В.Киселев, Л.А.Евтюхова и др. Древнемонгольские города. М. 1965. Стр 178. Тэр үеийн монголын минериал бодисын мэдлэг, төмрийн ур дарханы ажиллагаанд харь орнуудын мэдлэг ухаан, ур чадвар багагүй нөлөөлж байсныг мөн тэмдэглэх хэрэгтэй.
Өгэдэй хаан монголд маш олон гар үйлдвэр нэмэн байгуулж түүнд дотоод гадаадын олон уран дархчуул, барилгачдыг ажиллуулж байсан гэдэг. Тэр үед монголын хаад, язгууртны хэрэгцээг хангах гар үйлдвэрийн төвийн нэлээд хэсэг нь хэдийгээр хятад нутагт байлаа ч гэсэн цэргийн зэвсэг дэлдэх, нум сум, илд бамбай, гэрийн мод, тэрэг хийх, онцын амттай монгол архи нэрэх зэрэг зарим чухал үйлдвэрлэл монгол газар, монгол хүний гараар хийгдэж байжээ. Юан гүрний монголд гар урчууд, гэрийн мод, эмээл, хазаар, чөдөр, аргамж зэрэг мал аж ахуйн хэрэглэл, домбо, суулга, тэвш, халбага, айргийн хөхүүр зэрэг хоол ундны хэрэглэл, нум сум, хутга, жад, бамбай зэрэг зэвсэг чадамгай хийдэг болжээ.
Хубилай хаан далайгаар гадаадтай харилцан, худалдаа хийхийг урамшуулж Шанхай, Ханъчжоу, Гуанчжоу /Кантон/ зэрэг 6 том боомт нээжээ.
Монгол нутагт мал сүргийг тэнцүү хуваарилан өсгөх, говь нутгийг малын бэлчээрт ашиглах зохион байгуулалттайгаар худаг гаргах, хужир давсыг нь ашиглах, ан амьтныг хамгаалах зэрэг ажлыг Өгэдэй хаан санаачлан хийсэн нь Их Монгол Улсын үйлдвэрлэх хүчин, аж ахуй, эдийн засгийн хөгжлийн чухал нөлөө үзүүлжээ.
Монголын хааны засаг төрийг эзлэгдсэн орнуудын амьдрал, худалдааг тэтгэж дэмжих, эзлэгдсэн орнуудын дайны хөлд сүйдсэн үйлдвэрлэхүй хүчнийг сэргээх, тэдгээр орны ард олноос авах алба гувчуурыг нарийн чанд болгох зэрэг арга хэмжээ авахад хүргэсэн байна.
Чингис Өгөөдэй тэргүүтэй Их Монгол Улсын хаад худалдааг их эрхэмлэн, түүнийг хөхүүлэн дэмжиж, гаднаас ирсэн худалдаачдыг гааль татвараас хөнгөлөх, эрх ашгийг нь хамгаалах, аюулгүй байдлыг нь хангах зэргээр тэдний худалдааны сонирхлыг дээшлүүлж байжээ.
Ихээхэн орлого бүхий зарим зүйл дээр улсын онц эрх тогтоожээ. Архи дарс, цуу жангийн зэрэг исгэлэн шүүс, цай, давс мэтийн хамгийн өргөн хэрэгцээний орлого сайтай зүйл цөм улсын онц эрх болсон байв. Хэрэв хувийн этгээд архи дарс нэрэх зэргээр улсын онц эрхийг эвдвэл хатуу цээрлүүлэн шийтгэдэг байжээ.4“Юан улсын судар” 94-р бүлэг. Ялангуяа давсны онц эрх эдэлснээр улсад маш их орлого ордог байжээ. “Юан улсын судар”-т: “Улсад түүний ашгийг тус болгоход маш их л ину давсанд хүрэх нь үгүй болой”5 гэж тэмдэглэсэн байна.
Хааны гааль гувчуурын бодлого улсын эдийн засгийг хөгжүүлэхэд түлхэц болов. 1229 онд хааны санд хураах улсын нэгдсэн алба гувчуурын хэмжээг хуульчлан тогтоожээ. Түүнээс гадна малын татвар, газар тариалангаас авах гувчуур зэргийг нэгэн адил тогтоожээ. Тэгэхдээ энэ газар тариалангаас авах гувчуур гэж сурвалжид тэмдэглэсэн нь ихэнхдээ эзлэгдсэн орны суурьшмал иргэдтэй холбогдол бүхий ажээ.
Хуучин Оросын вант улсууд гагцхүү алба гувчуур төлж байжээ5 гэсэн байна.Sh.Bira.The Mongol Empire: Cultural Exchangec. The Khanats-Монголын түүх, соёл, түүх бичлэгийн судалгаа. Токио. 1994.438-р тал.
Мөнх хаан улсын дотор мөрдөх алба татварын журмыг дахин цэгцэлж, жинхэнэ монгол нутаг ба бусад нүүдлийн мал аж ахуйт орны 100 мал тутмаас жил бүр нэгэн толгой мал татах, 100 хүрэхгүй малтай айлыг алба оногдуулахаас хэлтрүүлж, урьдын албаны дутууг нөхүүлэн төлүүлэхийг хэрэгсэхгүй болгосон байна.3 Рашид-ад-Дин II боть. 142-р тал. Улс даяар Чингис, Өгэдэй нарын зариг ёсоор будда, лалын ба загалмайтны шашны ихэс лам нар, өндөр настангууд, ажил үл чадагчдыг албанаас чөлөөлж байсныг хэвээр явуулжээ.
Тэрчлэн Өгэдэй хаан зуун хонь тутмаас нэгэн хонь гаргаж улсын доторх үгээгүй ядуучуудад тусламж болгон өгтүгэй хэмээн зарлиг гаргаж ядуу ард түмний амьдрал ахуйг харж, тэтгэн дэмжиж байжээ. Мөнх хаан Хүлэгүд “Их, бага аливаа хэрэгт Чингисийн хууль, ёс заншлыг дагах хэрэгтэй. Ард олноо дааж давшгүй алба гувчуураар даралгүй, амар амгалан аж төрөхөд нь туслаж бай. Аль ч тохиолдолд эхнэр Догуз хатантайгаа зөвлөж хэлэлцэж бай. Энэ бүх чухал хэргийг гүйцэлдүүлсэн цагтаа төрөлх нутагтаа эргэж ирээрэй”1 гэсэн үг өнөөдөр чухал хэрэгтэй мэт санагдав. Рашид-ад-дин. Джами ад таварах. 33-р боть. Баку. 1957.22-р тал.
Эцэст нь монголчуудад санамжтай нэг зүйлийг давтан бичиж байна. Энэ бол монголчуудын эсрэг бүтээсэн бурханы тухай дурьдахыг хүсч байна. Хятадууд монголчуудыг дарах Майдар бурханыг бүтээв. Тун ч удалгүй Майдар бурхан амилж “Мин ван” төрнө гэх мэтээр өөр хоорондоо зөгнөн ярилцаж улирах цагийг харж суудаг байжээ. Тэгээд нэгэн цагт олон улс орон, угсаатан ястныг зэвсгийн хүчээр нэгтгэн захирч байсан монголчуудын ноёрхол мөхөх нь зайлшгүй. Түүний төлөө Майдар бурханыг бүтээн залж, Монголчуудын хийморь лундааг дарж, номхотгон, хятадууд Майдар залах зан үйлээр нэгдэж боссон түүхтэй. Монгол Улсад монголчуудын эсрэг бүтээсэн Майдар бурханы нэрээр нэрлэсэн хот байгуулж болохгүй гэдгийг хэлэх гэсэн юм.

2

3

4

5

6

Twitter