Монгол улсынхаа төлөө амиа өгч, удам дамжин өнөөг хүртэл бөөгийн уламжлалаа авч үлдэж чадсан өвөг дээдсээрээ бид бахархаж байна.
Манж нар монголыг цэргийн хүчээр гурван удаа эзлэн түрэмгийлж байсан боловч төдийлөн амжилт олохгүй байлаа. Монгол оронд төвдийн шар малгайтын шашин нэвтрэн орж ирэх үе буюу Түмэдийн Алтан хан, Авдай сэцэн ноён зэрэг хаад ноёд Төвдийн далай лам Содномжамцтай хэлэлцэн тохирч энэ шашныг монголд оруулж ирэх тэр үе хүртэл бөөгийн шүтлэг Монгол нутагт өөрийнхөө байр суурийг хүчтэй хэвээр хадгалж байв.

Манай хаад ноед ихэс лам нар манжийн хааны бодлогыг идэвхтэй дэмжиж, шар малгайтын шашны номлол сургаалийг монгол хүний оюун ухаанд суулгах талаар Занабазар, Ойрадын лам Намхайжанцан нар асар их зүйлийг хийсэн юм.
Монголчуудыг тэнгэр үзлээс нь салгахгүйгээр амжилтад хүрэхгүй гэдгийг ойлгож, тусгайлан шат дараалсан арга тактик боловсруулан хэрэгжүүлжээ. Эхний ээлжинд Манжийн төрөөс явуулсан нарийн судалгаанд үндэслэн Монголын Мөнх тэнгэрээ шүтдэг улаач нарыг тодотгожээ. Тэгээд тэднийг янз бүрийн арга заль, хүч хэрэглэн цуглуулж бөөнөөр нь зуу, зуугаар нь шатааж генацит хийж устгасан байна. Тодорхой жишээ дурьдвал Ойрадын Намхайжанцаны үед Сутай хайрхан уулын нэгэн модтой жалганд 300-аад бөөг шатааж, түүн дотроос Тостогош гэдэг зайран ид шидийг үзүүлж, галд шаталгүй үлдсэн домог яриаг урианхайчууд ярьдаг бөгөөд, Сутай хайрханы нэгэн амыг бөөгийн ам гэж нэрлэдэг байна. Энэ мэтчилэн Бөөгийн нэр, түүхтэй холбоотой газрууд Монголын нутагт цөөнгүй байна. Ийнхүү Монголын олон язгуурын бөө нарыг үндсээр нь устгаж чадсан байна. Харин Алтай, Тагни, Хөвсгөл, байгалийн тайга нутгаар амьдардаг цөөнгүй “улаач” энэхүү хядлагаас зугатааж чадсан юм.
Амь өршөөгдсөн зарим “тэнгэрийн улаач” нарын хүзүүний шөрмөсийг нь таслаж, бөөлж чадахгүй, насаараа толгой гудайн явахаар болгож, эргэж ирэх боломжгүй алс холын Шанхай, Нанжин хотын ойролцоо газарт цөллөгт явуулж байлаа. Бөөгийн нэр, түүхтэй холбоотой газрууд цөөнгүй байна. Судлах шаардлагатай юм.
Дараагийн шатанд Манжийн хааны цэргийн хүчний туслалцаатайгаар Алтан хаан Авдай ноён хоёроос эхтэй монгол бөөгийн эсрэг явуулсан тэмцэл бүр хүчээ авч Монгол айл өрх бүрт байсан онгон сахиусуудыг зарлигаар хураан авч шатааж байсан гэдэг. Харин оронд нь өөрсдийн бурхадын хөрөг зургийг үнэ төлбөргүйгээр гэрийн хойморт нь зүүж өгдөг байжээ
Монголчууд бөө, удганыг залж бөөлүүлсэн байвал хэдэн удаа хэдэн бөө залж бөөлүүлсэн байна, түүний тоогоор адуу ав, дээд ноёд түшмэд бөө, удган нарыг гэртээ авчаачиж бөөлүүлсэн байвал 5 толгой торгоор торгох доорх хүмүүсийг нь хоёр адуу, бусад эд бараагаар торго гэж заажээ.
Монгол бөөгийн уг үе дамжин удамшдаг чанарыг судалсан гадныхан бөөгийн залгамж халаа төрж буй бяцхан иргэдийг эртнээс тодруулан шашины сургуульд шавилан суулгаж, авьяас билиг нь тодрох үед “хувилгаан” цолыг олгох бодлого баримталсан байдаг.
Ийнхүү шашины сургааль суралцсан, бөөгийн “онгод” эргэлдсэн Шарын бөө төрж, бурхан шашны ном, бөө хоёр холилдсон байдаг. Энэ үеэс эхэлсэн шарын бөө гэдэг ойлголтыг зарим хүмүүс Монголын бөө нар шарын шашинд дагаар орж шашны ном сургаалыг бөөгийн ном сургаалтай хослуулан хэрэглэдэг болсон юм гэж тайлбарладаг. Харин буриад бөөгийн дотор ламын шашны нөлөө нэлээд хүчтэй орж ирсэн нь одоо ч харагдаж байна. Урьд үед амьдарч байсан зарим нэг бөөгийн шавь нар бөөлөхийн өмнө дуудлагынхаа эхэнд бурханы шашны тарнийг уншиж, зул хүж асааж бөөлдөг нь одоо ч байна.
Харин Дархад, Тува, Цаатан, Буриад зэрэг үндэстнүүд шарын шашны лам нартай ширүүн тэмцэл хийж байсны үр дүнд тэр нь одоо болтол үлдэх шалтгаан болжээ. Монголын бөөгийн их эртний тэнгэризмийн үзэл санааны дор бүтээгдсэн овоо тахилгын ёс, гал тахилгын ёс зарим нэг тахилгын монгол уламжлалт тэнгэртний шүтлэгийн мөргөл тахилга, тангараг дуудлагын зүйлийг бурханы шашны зан үйлд тохируулан оруулж, дуудлагуудын өмнө шашны үг хэллэгээр чимэн олон төрлийн сан тахилгын судруудыг бүтээжээ.
Шарын бөө Монгол дахь буддын хутагт, хувилгаад цагаан зайран, удганы хойд дүр дуртайяа болцгоож, үүний нөлөөгөөр монголын өвөг дээдсийн цагаан онгод шарын шашныг сайн дураараа хүлээн авч бурхны шашинд орцгоосон байдаг.
Монголын хөгжлийн сүүлчийн 300-аад жилийн түүх нь Буддагийн шашныг сурталчилгааг ахицтай болгох зорилгоор буддын лам нар монгол өвөг дээдсийн цагаан сүлд, эзний онгод, авралын онгод, сахиусан онгод зэргийг буддагийн шашинд ч холбогдолтой мэтээр тунхаглан тайлбарлаж, монгол бөөгийн шүтлэгийн олон онгодыг буддын шашны аврал шүтээнтэй адилтгаж, Чингис хааныг маань хүртэл буддын шүтээн Важрапанын (Базарваани) хувилгаан хэмээн зарлав. Одоо ч иймэрхүү байдал ажиглагдаж Чингис хааныг маань буддын хувилгааны дүрээр зурж Төрийн ордондоо залдаг болжээ.
Чухам энэ үйлдлээр шашин, шүтлэгийн ялгаа харагддаг юм.
Манжийн хааны “буцалтгүй” тусламжаар анхны томоохон хийдийг монгол нутгийн төв хэсэгт барьж бэлэглэв. Хөгжлийнхөө оргил үед сүм хийдийн тоо 700 хүрч байсан. Баян хүн тус бүр тусгай нэг сүм барьж бурхан шүтээн их тахиж, лам хувраг залж ном уншуулж өдөр бүр хүж асаан тахилга тавьж мөргөдөг болов.Бурханы хийд байгуулж эхэлсэн нь монголчуудын оюун санааны ертөнц эзэн сууж эхэлсэнийг тунхагласан хэрэг билээ. Оюун санааны дараа төрийг эзэмших нь тодорхой байлаа. Тэр бодлого хэрэгжиж чадсан юм. Монгол төрийн толгойд шашин, төрийг хослогчийг Манжаас томилж байсан. Эхлээд шашины хэргийг богд цолтон хариуцаж, манжийн тоглоомын засгийн толгой нь болж, хэрэг дээрээ өмнө зүгээс монголчуудыг зангидан захирч байлаа. Манжийн төр, шашин хоёр монголыг залгив.
Манжийн хаан энэ үйл явдалд их ач холбогдол өгч юуны өмнө Манжийн хааны сүр хүчийг олны өмнө гайхуулах зорилгоор Түшээт хан Чанхудорж, Өндөр гэгээн Занабазар, Сэцэн хан Өмэхэй, Засагт ханы ойр угсааныхан бүгд 550-иад халх ноёд, тайж нар, мөн өвөрлөгч 49 хошууны нөлөө бүхий том ноёд Долоннуурт цугларчээ. 1691 оны 4-р сарын эцсээр Энх-Амгалан хаан 16 хүрээ, 23 баг цэргээр хамгаалуулж Долоннуурын Асу хэмээх хаалганы өмнө их ёслолыг үйлдэж, Манжийн хааны зарлигийг уншин сонсгожээ. Тус чуулганаар Манжийн төрд гавьяа байгуулсан Халхын 5 хүнд чин ван, 6 хүнд жүн ван, 3 хүнд бэйл, 4 хүнд бэйс, 7 хүнд гүн, 6 хүнд тэргүүн зэрэг тайж олгож, 34 ноёныг хошууны засаг ноён болгож, тус 34 хошууг Түшээт ханы 16, Сэцэн ханы 11, Засагт ханы 7 ноёнд хуваан захируулжээ. Тийнхүү Долоннуурын чуулганаар Халхыг Манжийн харьяат гэж албан ёсоор тунхагласан нь нийт Монголын тусгаар тогтнолын үйл хэрэгт асар хохирол учруулсан юм.
Мянганы суут хүн Чингис хаандаа зориулж, ганц л наадам хийж байгаагүй. Биднийг тэгтэл нь үндэсний бахархалтай бүхнээс салгаж чадсан. Монголын эзэнт гүрний тав дахь хаан Хубилайн мэндэлсний 800 жилийн ойтохиосон боловч хэн ч наадам зохиосонгүй. Монгол Улсынхаа тусгаар тогтнолынхоо төлөө амиа өгсөн өвөг, дээдсүүд, тухайлбал Лэгдэн, Галдан бошигт, Чингүнжав, Амарсанаа нарынхаа алдрыг тэмдэглэж чадахгүй байгаа атлаа юун яаран дааран тусгаар тогтнолоо бусдад худалдагсадын алдрыг “битүүндээ” тэмдэглэнэ вэ. Тэгэхлээр бид хэний ойг хөл алдан тэмдэглэв?. Өндөр гэгээн Г.Занабазарын ойг тэмдэглэн нэг зун хоёр ч удаа даншиг наадам хийж байгаа хэрнээ ийнхүү өвөг дээдсээ үл ойшоож байгаад гайхширмаар. Даншиг сайхан болж өнгөрлөө. Манжийн хааны сүнс тэнгэрээс харан баясаж, хотын дарга нар хамтран оролцож, монголын 450 гаруй сүм хийдийн 5 гаруй мянган лам нар баярлалдан гүйлдэж, хоёр мянган цагдаа хамгаалах үүрэг гүйцэтгэж, хотын нийтийн тээвэр үнэгүй үйлчилэв. Монголын гол телевиз даншигийг шууд дамжуулж, зарцуулж байгаа хөрөнгийн хэмжээ тэрбумаар тооцогдохоор байна.
Харин эзэн Чингис хаан энэ мэт баатруудынхаа алдрыг жил бүр тэмдэглэн наадам хийж байвал олон түмэн илүү зөвөөр ойлгох байх аа.
Бид Өндөр гэгээн Занабазарын монголын бурхан шашинг дэлгэрүүлэх, урлаг соёл, гүн ухаан, орчуулга, боловсролыг хөгжүүлэхэд түүний оруулсан хувь нэмрийг үгүйсгээгүй. Түүнтэй хамт дорно дахины соёл орж ирсэн нь үнэн.
Гэхдээ тэр нь тусгаар тогтнолоос илүү үзэхээр эрхэм зүйл мөн гэж үү.
Харин улс төрийн үр дагаврыг эн түрүүн анхаарах ёстой гэж үзэж байна.
Манжийн төрөөс явуулсан бодлого бол монголчуудыг хооронд нь зөрчилдүүлж хүчийг нь барах, улмаар гол шүтлэг Мөнхтэнгэрийн шүтлэгээс татгалзуулах асуудал байв. Тиймээс тэд монголд харийн хэл мэдэхгүй шашинг манжийн хааны зарлигаар оруулж түгээсэн билээ. Мөнхтэнгэрийн шүтлэгийн олон сайхан мөн чанарыг өөртөө шингээсэн шашин монгол оронд 300 орчим жил оршин тогтнож байна. Энэ зун монголд айлчилсан шарын шашины тэргүүн монголчуудад шашины сургаалаа эрчимтэй орчуулж сурталчлахыг айлдсан байх юм. 300 жил гадны сургаалыг орчуулж түгээсэн бөгөөд одоо ч орчуулж дуусаагүй? байна.
Түүхийн олон зуун жилийн турш харийн гүрний бодлогод эзлэгдэж, тэдний үзэл суртал болсон шашин,сурталд хүчээр дагаар орсон, Бөө нарыг бөөнөөр нь генецит хийж устгасан, зан үйлээ хийх наад захын бололцоог хууль цаазаар дарангуйлан хавчсан, Бөө шүтлэгийг хүй нэгдлийн харанхуй бүдүүлэг зүйл мэтээр хүмүүст ойлгуулсан тийм л цаг хугацааг туулж өнөөдрийг хүрч иржээ.
Монголыг эзлэх гэсэн гадны бодлого монголчуудыг язгуур шүтлэгээс салгахаас эхэлсэн байдаг. Монголын бөөг тун нарийн судалж, монголчуудтай холбоотой зан үйлийн олон чухал чанаруудыг харийн шашин өөртөө шингээжээ. Тэгээд гадны хааны зарлиг, хуулийн чанд хатуу заалтаар Монголд харийн шашинг хүчээр дэлгэрүүлсэн юм. Монголчуудын хойморт харийн шашин ийм замаар залагдсан бөгөөд өнөөдөр бид түүнийг төрийн зонхилох шашин хэмээн хуулиар тунхагласан байна.

2

3

Twitter