ХӨВСГӨЛ НУУРЫН ТАХИЛГА

ХӨВСГӨЛ НУУРЫН ЛУСЫН ТАХИЛГА

Нийтэд зарласан цагтаа цуваа байрлалаа эзлэн хөдөллөө. Хөвсгөл нуурын баруун өмнөд хэсэгт очиж байрлалаа эзэллээ. Хөвсгөл нуурын эхний тахилга бол Лусын тахилга байлаа. Лусын тахилгад долоон улаач толгойлон бөөлсөн. Нэгдсэн тахилгын эхлэл тайгад эхэлсэн билээ.
Лусын тахилгыг Монгол бөөгийн дархан зайран Ц.Чулуунбаатар толгойлон гарч бөөлсөн билээ. Дархан зайран маань Хайрханы тахилгад бөөлөх байсанаа өөрчилж Лусад бөөлөхөөр шийд гаргасан юм.

Түүний араас Хөвсгөл аймгийн бөөгийн хүрээлэнгийн удирдагч, Монгол бөөгийн тэргүүн удган Б.Мэндбаяр Цагааннуур сумын төлөөлөл, нуурандаа залбирч бөөллөө.
Улаан-уул сумыг төлөөлөн Зайран Пүрэвсан толгойлон бөөллөө. Хөвсгөл нуурын Нэгдсэн их тахилгад Лусын тахилгадаа анхлан бөөлөгчдийн нэг болоо.
Олондоо танил болсон Монгол бөөгийн тэргүүн зайран П.Эрдэнэбаатар Алаг-Эрдэнэ сумын төлөөлөл болон толгойлон бөөлсөн байдаг. Энэ цагийн залуу үеийн төлөөлөл болсон зайран өөрийн хүч чадлаа харуулсан билээ.
Олон зуун жил түүхэн уламжлалаа авч яваа Монгол бөөгийн тэргүүн зайран Т.Пүрэвдорж Лусын тахилгадаа толгойлон бөөлөх үүргээ сайн биелүүллээ. Тэрээр нутагтаа болж байгаа бөөлөлтөд анх удаа тэргүүлэн бөөлөлт хийлээ.
Хөвсгөлийн зүүн тайгын төлөөлөл болсон Монгол бөөгийн их зайран В.Төмжий \Нэргүй\ Лусын тахилгадаа толгойлон бөөлсөн билээ. Түүний өвөрмөц бөөлөлт бусдын анхаарлын төвд байдаг. Зайраг гарч бөөлөх хүртэл бас л түвэгтэй байдал бий болсон юм. Хожим түүх тайлбарлана. Эцсийн бүлэгт зайран зайран нуурандаа залбирч бөөлнө билээ.
Хөвсгөл нуурын Лусын тахилгыг Дархан-Уул амйгийн бөөгийн хүрээлэнгийн тэргүүн, Монгол бөөгийн их удган Б.Бадамсүрэн Лусын тахилгадаа толгойлон бөөлж дуусгалаа. Түүний бөөлөлт бүр давтагдашгүй мөн чанарыг агуулж байдаг. Их удган маань түмэн олны төлөө олон жил ачааны хүндийг үүрч өнөөг хүрч ирсэн.
Хөвсгөл нуурын нэгдсэн тахилгын Лусын тахилга улаач нарт маш сургамжтай болж өнгөрсөн. Бурхан халдун, Хөвсгөл нуурын тахилгын түүхэн сургамжийг бид хэзээ ч мартахгүй. Эх орон, түмэн олон, байгаль дэлхийнхээ төлөө амиа зориулж явдаг нь жинхэнэ улаач хүний мөн чанар байдаг.

ХАЙРХАНЫ ТАХИЛГА.
Энэ удаа хайрханы тахилгыг шинэхэн багаар бүрдүүлснээрээ онцлог байсан. Лусын тахилга эхэлсэнээс хойш хайрханы тахилгад бөөлөх хэдэн хүндээ санаа зовж “нүдээ” билчээж суулаа. Гэтэл бэлтгэл ажил хийж байгаа хүн харагдсангүй. Санаа зовоод утасдсан чинь бид бэлтгээд дуусч байна гээд байдаг.
Тэгээд тэр хэдийгээ хайгаад хөдлөв. Хатгалын гүүр гараад модтой уулын нэг оройд тахилга хийхээр зааж өгсөн байх юм. Бүр мэдэх, мэдэхгүйгээр загнаж байгаад зааж өгсөн гэж сонсов. МБНЭ-ийн тахилга хийх дотоод ажилд бидний өмнөөс мэдэмхийрэн оролцсон асуудал гарлаа. Манай залуус ч шинэдэв. Бас буурь, суурь дутав. Бид ч муу тусалсаны тод жишээ л дээ. Гэхдээ бусдын дотоод ажилд дур мэдэн оролцох нь ноцтой алдаа, ноцтой үр дагавар авчирдаг.
Хайрханы тахилгад Монгол бөөгийн их зайран Д.Нямдаваа, Б.Баяраа \Моко\, Х.Батбаяр, \Бүдүрэ\ нар бөөлж байсан билээ. Энэ удаа зүүн тайгын төлөөлөл, болсон зайран Болд түрүүлж гарч хуур манжигаар бөөлсөн. Түүний араас Монгол бөөгийн удган Болортунгалаг хуяглан толгойлж бөөллөө. Олон улаач түүний бөөлөлтийг харж, олон ч зүйл хүлээж байсан байх аа. Түүний хариултыг бөөлөөгөөрөө өглөө.
Хайрханы тахилгыг толгойлон бөөлсөн нэгэн бол Хөвсгөл амйгийн Тосонцэнгэл сумыг төлөөлж, Монгол бөөгийн зайран Болдбаатар хуяглан бөөлж боссон билээ. Түүнийг бөөлөлт цугларсан олонд сонихон байсан. Ялангуяа түүний тамлаг, дуудлагыг таалж байгаа нь харагдлаа. Ийнхүү Хөвсгөл нуурын Хайрханы тахилга амжилттай болж өнгөрлөө.
Хайрханд бөөлөх бүрэлдэхүүн бүгд анх удаа гарч байгаа болохоор МБНЭ-ийн Ерөнхийлөгчийн хувьд санаа их зовж байлаа. Хайрханы тахилгад толгойлж, тэргүүлж бөөлсөн улаач нар хамт олны итгэлийг дааж, хариуцлагатай бөөлсөн.
Тэнгэрийн үйлийн их зам биднийг хөтөлж байгаа, уламжлалт бөөгийн зан үйлийг авч яваа ахмад үе маанд бөөлөлтөө ийм нэгдсэн тахилга дээр харуулдаг, залуу үе маань түүнээс сайн суралцах шаардлага бий.

ХӨВСГӨЛ НУУРЫН ГАЛЫН ТАХИЛГА.
Хөвсгөл нуурын галын тахилга ямагт нэг зүйлээр содон болж өнгөрдөг байв. Монголын нутаг нутгаас ирсэн олон язгуурын бөө нар, дээр нь хувь хүний араншин, улаачийн төлөвшилээс шалтгаалан галын тахилга ямар нэг хэмжээгээр зөрчил дутагдалтай болж өнгөрч байсан.
Нэгдсэн тахилгад толгойлж, тэргүүлж бөөлсөн улаач нарын зөвшөөрөлгүйгээр гэнэт бөө нао гарч бөөлөх, согтуурч хөлчүүрэх, тэрбайтугай бөө хүн хэнгэрэгээ галд өргөн шатаах ноцтой үйлдэл гаргаж байсан.
Улаачийн дэг журамгүй үйлдэл тэнгэрийн хатуу гэсгээлийг хүртдэг. Энэ бичигдээгүй хуулийн нэг. Цаашилбал үр хүүхдэд ч нөлөөлөх байдал гардаг. Тиймээс өөрт ашиггүй, өрөөлд үлгэрлэл муутай үйлдлийг улаач хүн гаргаж болохгүй, хатуу цээрлэж байвал зохино.
Энэ удаагийн галын тахилга Монгол бөөгийн их зайран Балжирын удирдлага дор маш сайн зохион байгуулалт, дэг журамтай бөөлөлт боллоо. Өнгөрсөн есөн жилийн хугацаанд энэ удаагийн галын тахилга зохион байгуулалтын өндөр түвшинд болж өнгөрлөө.
Галын тахилга хийх газар бэлтгэлээ эрт хангаж дууссан байлаа. Татсан гортиг, хүн болгоны идэвхитэй оролцоо, хэн хүнгүй бэлтгэл ажилд хувь нэмэрээ оруулах гэсэн зүтгэл бэлтгэл ажлын хангахад чухал үүрэг гүйцэтгэлээ.
Тэнгэрт одод гийх мөчид Монгол бөөгийн их зайран Э.Балжир галын тахилгадаа толгойлон бөөлж эхэлсэн. Түүний дараа Монгол бөөгийн тэргүүн удган С.Бямбасүрэн дараалан босч шавь нараа дагуулан бөөлсөн.
Түүний шавь нар зайран Бямбасүрэн, Мөнхбат, Жавхланцогт, Ж.Ганболд нар хуяглан бөөлж эхэлээ. Галын тахилгадаа хүч нэмэн удган Долгорсүрэн, Зулаа, Бумдарв, Пүрэвсүрэн, Бямбасүрэн, зайран Эрдэнэбат нар хуур манжигаар бөөлнө билээ. Ийнхүү галын тахилга маш сайхан болж өнгөрлөө. Өмнө хийж байсан галын тахилга заавал нэг зөрчил агуулж байсан байдаг. Энэ удаа галын тахилга тэрхүү буруу зүйлийг таслаж маш сайхан эмх цэгц, дэг журамтай болж өнгөрсөн.

ДОЛООН ӨВГӨН ОДНЫ ТАХИЛГА.

Долоон өвгөн одны тахилга.нь Хөвсгөл нуурын тахилга дээр анх удаа хийгдэж байгаагаарай онцлог юм. Нэгдсэн тахилга дээр олон улаач бөөлөхийг хүсдэг. Тэр нь ч аргагүй.
Алс холоос ирчихээд бөөлөхийг хэн ч хүснэ. Тиймээс МБНЭ-ийн удирдлага шийдвэр гарган Нэгдсэн тахилгууд дээр Долоон өвгөн одны тахилга хийж байхаар болсон.
Энэ тахилга олон онцлоготой. Улаач хүн хэрхэн туршлагжиж үйл нв хэрхэн арвижиж байгаагийн тод жишээ энэ тахилга дээр харагддаг. Тахилга дээр бөөлөгчид бөөгийн зан үйлд хэрхэн төлөвшиж байгаа нь харагддаг, тэр утгаараа залуу үеээ дараачийн удаа томоохон тахилга дээр бөөлөх хэмжээнд хүрсэн үгүй нь энэ тахилга дээр тод харагддаг.
Энэ удаагийн тахилгад өмнөговийн бөөгийн хүрээлэнгийхэн гол хэсгийг бүрдүүлсэн байдаг. Говийнхан маань хашир туршлагатай болжээ. Шинэ залуусыг дагуулсан сайхан бөөлөөн боллоо.
Аврал ерөөлийн эзэн тэнгэр өвгөн одны тахилгад: Монгол бөөгийн тэргүүн удган Байгалтөгс, Маахүү нар,
Аз, хийморийн эзэн тэнгэр өвгөн одонд: Гаваагүнчин, Амарсанаа нар,
Ачлал тусын эзэн тэнгэр өвгөн одонд:Монгол бөөгийн тэргүүн удган Ц.Бор, Монгол бөөгийн тэргүүн зайран Б.Энхбаатар, зайран Гантөмөр
Нас арвижахын эзэн тэнгэр өвгөн одонд: Монгол бөөгийн зайран Гэнэнхүү, Удган Дэлгэрмөрөн, удган Нямтөр
Буян хишгийн эзэн тэнгэр өвгөн одонд: Монгол бөөгийн зайран Төгөлдөр, удган Үүлэн, зайран Билгүүн,
Хүсэл зоригийн эзэн тэнгэр өвгөн одонд: Монгол бөөгийн тэргүүн зайран Тамжид, зайран Батсүрэн
Заяа төөргийн эзэн тэнгэр өвгөн одонд: Монгол бөөгийн тэргүүн зайран Л.Мөнх-Очир
Зайран Мөнх-Эрдэнэ нар тус тус бөөлж мөнх тэнгэрийн зан үйл хийлээ. Энэхүү зан үйл маш дэг журамтай, сайхан болж өнгөрсөн.
Гэвч энэхүү тахилгад гурав, гурван улаач гаргахаар шийдвэрлэсэн ч зарим гал дээр хоёр хүн бөөлсөн тохиолдол бүртгэгджээ. Ингэснээр залуу улаач нар бөөлөх боломжийг алдсан байна.
Энэ удаа долоон өвгөн одны тахилгыг МБНЭ-ийн Залуучуудын зөвлөл хариуцан зохион байгуулсан.

ДҮНГИЙН ХУРАЛДААН

Жил жилийн нэгдсэн тахилга өөрийн онцлоготой болж өнгөрдөг. Энэ удаагийн тахилга хатуухан болж өнгөрсөн. Бас бөөгийнхөө түүхэнд сургамжтай болов.
Энэ тахилга хоёр тахилгаас бүрдэж байсан нь багагүй хүндрэлтэй байлаа. Цаашид хоёр тахилгыг хамтарч хийх нь нэн түвэгтэй болохыг харууллаа.
Бодлогын хувьд Нэгдсэн тахилгаар ахмад үе, дунд үе, залуу үеийн төлөөллийн бөөлөлтийг харуулах гэж оролдсон тал бий. Тиймээс нэгдсэн тахилгаар хөвсгөл нутгийн, орон нутгийн бөөгийн төлөөлөл дэг жаягыг харуулах гэж оролдсон.
Нөгөө талдаа бөөлөлтийн хувьд цаг хугацааны уламжлалт хүчин зүйлийг огоорсон тал бий. Гэвч үүнээс зайлсхийх боломж бидэнд алга байна. Олон газраас улаач нар цугларч байгаа тул тэдний олон хүчин зүйлийг анзаарч хандахаас өөр арга байсангүй.
Бид бөөлөлтийн талаархи мэдээллээ таницуулах боломжгүй байв. Энэ удаа хөвсгөлийн тайгаас хүрэлцэн ирсэн улаач, идэвхитэн нартаа дурсгалын зүйл, Мөнх тэнгэрийн төлөө медалиар шагнасан билээ.
Энэ удаагийн хөвсгөл нутгаар аялан зон олонтой уулзаж явахдаа мөнх тэнгэрийн шүтлэг орон нутагт бат суурьтай, түүний төлөө ажиллахад бэлэн шүтэн бишрэгч нартай таарч явсандаа олзуурхаж байна.
Монгол бөөгийн уламжлалт чанар, гал голомт орон нутагт цаашид ч үргэлжлэн хөгжих итгэл дүүрэн байгааг олж харлаа. Эх болсон байгаль дэлхийгээ хамгаалах, өвөг дээдсээс уламжлагдан ирсэн тэнгэр шүтлэг бидний хойч үе ч үргэлжлүүлэн авч явааг хараад бахархаж байлаа.