Амаажий удган бол Дархадын алдарт удган Агарын хайрханы шүтээн болсон Баглаан удганы охин юм. Удган эрхэт Дархад ястай бөгөөд үнэг болон хувирдаг ид шидтэй байсан гэлцдэг.
Дархадын гурван отгийн төлөөний хүмүүс Богдод мөргөхөөр ачаа хөсөгтэй Хийтийн амаар Бэлтэс гол гарах гэж ирэхэд нь харуулын занги үл зөвшөөрч гэнэ. Мөргөлчдийг ахлаж явсан хүн нэг хурдан элч томилж Судагийн Хайрханыг тахиж, зам шулуутгуулж ир” гэж мордуулжээ. Тэр элч “Чи Дархад нутгийг хардаг юм бол харах цаг чинь боллоо. Харуулын занги биднийг саатуулав. Идтэй юм бол идээ үзүүл. Биднийг харж үз” гэж Амаажий удганд хэлээд буцав.
Дархадын хүрээг Ивдэд Тогосын талд байх үед нэг өдөр тэр хүрээний гудамжаар явж байсан хүн отгийн хашаан дотор ямар нэг хүнийг шүүж байх чимээ гарчээ. Тэр хүний чихэнд 60 гаруй настай Мэнд гуайн дуу гарахаар нь хэрэг болгон шагайхад Мэнд гуайг шүүж байжээ.
Тэгэхээр нь нөгөө хүн хөөрхий муу Мэнд гуайг шүүж байна. Авгайд нь очиж хэлье байз гэж бодоод Мэнд гуайнд очтол тэрээр зөв зүгээр сууж байна гэнэ. Тэгэхээр нь нөгөө хүн сая миний үзэж сонссон хий зүйл байжээ гэж бодон Мэнд гуайд хэлтэл, “За байз отог дээрээ нэг очдог юм уу, тэд миний муу ямаан дахыг минь аваад явчихсан юмсан. Тэгэж зодож байгаад аягүйдвэл муу дахыг минь ураад хаячих байх” гэсэн гэдэг.
Урьд ганц бие Цагаадай нэртэй өвгөн нуурын захад амьдарч байжээ. Тэр нууранд өдөр бүр 7 хун тэнгэрээс буун ирж хүн болоод усанд орж зугаацаж байгаад буцаад нисдэг байжээ. Нэг өдөр Цагаадай өвгөн цалам бэлтгэж, урьд өдөр нь урхи тавьжээ. Маргааш нь очиж үзтэл урхинд нь ногоон торгон дээлтэй хүүхэн байжээ. Тэгээд тэр хоёр гэр бүл болон амьдарч байгаад нас барахад Цагаадай, Цанхилан гэдэг хоёр онгод болон хувирчээ. Тэр хоёрын үр хүүхэд нь Шарнууд овгийн дээд өвөг болсон тул Шарнууд овгийнхон Цагаадай, Цанхилан хоёр онгодыг сүлдлэн тахидаг болжээ. Цагаадай, Цанхилан хус модны ацанд 5 өнгийн эд уясан авгай эмгэлжтэй онгодоор дүрслэн хонины ноосыг тараан эсгий уутанд хийж хотонд тавьдаг байжээ. Цагаадай онгодыг битүүний орой цавгаар оруулан тахиж шинийн нэгний өглөө зайнцраар нар тусаж байхад гэрээс гардаг аж.
Өмнөговь аймгийн удган МБНЭ-ийн 2014 оны
ШИЛДЭГ УДГАН С.Энхмаатай ярилцлаа.
-Юун түрүүн энэ өдрийн мэнд хүргэхийн ялдамд, 2014 оны МБНЭ-ийн Шилдэг удган болсонд нь баяр хүргэж байна.
-Баярлалаа.
-Эхнийхээ асуултыг Таны удган болсон тухай эхэлмээр байна л даа.
- Уг авсан маань 2002 онд авч байлаа. Мэлмий нээгдсэн нь гэвэл хар бага байхдаа л их юм хардаг байлаа. Болох гэж байгаа сайн, муу зүйлсийг л гээд л. Хүүхэд болохоор мэдэхгүй сайн мэдэхгүй тэрнээсээ болоод их ичдэг байлаа. Тэгээд энэ мэдрэмжээ их нуудаг болсон. Хүүхэд байхад би их эршүүд охин байлаа, хөвгүүдтэй их нийлнэ. Тэгээд нэг өдөр хүүхэдтэй зодолдоод өнөөх нь миний үсээс зулгаагаад үс нилээд их унасан байсан тэр үед би “Би чинь бөө болох хүн тэгэхэд чи миний үсийг зулгаалаа” гээд их уурлаж байснаа санадаг юм.
Хөвсгөл аймгийн Цагаан нуур сумын Тэнгис гол орчмоор нутагладаг Дархадын хуулар ёсны Ноёо бөө нь XVII зууны сүүл XVIII зууны эхэн үед амьдарч байсан ид шид, эрдэм чадал ихтэй сүрлэг том биетэй заарин байсан гэлцдэг. Ноёо бөө нь Жотог заарингийн 41 хүүхдийн хамгийн том хүү юм. Ноёо бөө 120 насалж, зөнөж байсан учир “Ноёо зөнөг бөө” гэж нутгийнхан дууддаг байсан гэдэг.
Лусын эздээр бөөлсөн Есөн дарааны юм гэдэг онгодыг тахидаг байжээ. Тэр бөө тэнгис хавиар нутагладаг, нисдэг морьтой байсан гэлцдэг. Тэнгисийн есөн дарааг ухаж, нялх хүүхэд, лусын догшин эзэд цусан нуурын юм, хүзүүгүй гөрөөс мэтийн хүн хадгалж авч явж чадахааргүй элдвийн зүйлс гаргаж аваад онголж шүтсэн гэдэг.
МБНЭ-ийн зайран Хөвсгөл аймгийн Пүрэвдоржийн онгод тэнгэр, шүтээний тухай ярилцлаа.
-Таны онгод, шүтээнээ зөв байдлаар олон жил хадгалан, ном журмынх нь дагуу авч явж байна гэдэг үнэхээр бахархал гэж үзэж байна л даа. Та энэ сайхан түүхээс ярьж өгөөч.
-Миний ээжийн маань ах өндөр Сосор гэж мундаг бөө хүн байсан. Тэр ах 89 хүрээд өөд болсон. Сосор ахын маань хүүг Дэмбэрэл гэдэг хүн байсан. Аавынхаа бүх хуяг хувцас, эдэлж хэрэглэж байсан бүх зүйлсийг нь өвлөж авсан. Дэмбэрэл ах маань хицүү үед бөөлж байсан. Цаг үе хицүү байхад Дэмбэрэл ахын маань хуяг хувцас бүгдийг нь хураагаад аваад явсан. Тэгээд л ах бараг галзуурсан. Би нүцгэрчихлээ гээд л уйлаад байсан. Нэг өдөр ах маань би аавруугаа явлаа гэсэн.
Хөхөчу бөөг тэнгэр сахиустай шууд харилцан ярилцдаг, аугаа хүчтэй, ид шидтэй хүн байсан гэж жирийн нүүдэлчид шүтэн биширхээс ч үл барам Их эзэн Чингис хаан ч түүнээс займширан ширвээдэг байжээ. Хөхөчу заарин өвлийн тэсхим хүйтэнд Онон голын мөсөн дээр бөөлөхөд голын ус хайлж битүү утаа манан болж дэгдэхэд харагддаггүй байсан гэдэг.
Хөхөчу-ийн өвөг эцэг Хонхтоны Чирха өвгөн бол Есүхэй баатрын үед бэхи ноён явсан тухай Рашид-Ад Дин дурдсан байна. Есүхэй баатар нас барахад Чирха өвгөний хүү Мэнлигт өнчин хоцорсон дүү нараа бэлэвсэн бэргэнээ “асрахыг чи мэд” гэж захиж байсныг МНТ-д бичсэн байдаг.
Дээл- Бөө дээлийг бөөд ирдэг онгодын хий-бие буюу өөрөөр хэлбэл хүн хийгээд бор гөрөөс, ямаа зэрэг амьтны сүнсний хувилбар хэмээн бөө нар үздэг. Эртний ба дундад зууны үед бөө дээлийг бор гөрөөс, зээр,г ямааны элдсэн арьсаар үйлддэг байсан бол XIX зууны сүүлч XX зууны эхэн үеэс монгол харын бөө нар бор шар, номгүй бөө нар угсаа гаралаа бодож хөх, хүрэн улаан, лус савдагаа бодож ногоон, хар зүгийн догшин сахиусаа бодож хар өнгийн даавуугаар үйлддэг ч гэсэн дээлийн нурууны тус газар өвөг дээдсийн уламжлалыг хүндэтгэн бор гөрөөс, зээр, ямааны арьсыг дөрвөлжин хадаж бэхэлдэг байсан.
Дээлийн ар бие-Амьдрал дээр аливаа тэмцэл тулалдаанд бат бэх ар тал асар их ач холбогдолтой байдгийн нэгэн адил бөө хүн хуяглаад онгодын орноор аялах, аюул хорлолын срэг арга засал хийхэд ар талаас нь гэндүүлэн цохих сүр хүчний цохилтоос болгоомжилж хуяг нөмрөх хэрэгтэй гэдэг. Ийм учраас бөөгийн өмсгөлийн ар биед түүний бүх могой-манжиг, хонхинуур-холбогын дийлэнх олонхийг байрлуулдаг билээ.
ФОТО
ВИДЕО
