Чингис хааны шарилыг түүний уусан ус Хэрлэн голын ундрал, унасан шороо Хэнтий ханы энгэрт оршуулсан явдлыг бол бас түүний гэрээсээр нь гүйцэтгэсэн гэдэг билээ. Урьд Чингис хааны авд морилж байгаад энэ газар ирж, нэгэн том бүдүүн сахлаг сайхан навч намаатай модны доор сэрүүцэхдээ намайг үхсэн хойно энд оршуул гэж дэргэдэх хүндээ хэлсэн гэлээ /”Ту Цзи-ийн тэмдэглэл”, гуравдугаар боть/. Тиймээс Чингис хааны шарилыг ийм нэгэн модны доор оршуулсан нь лав юм. Гэвч хожимдоо олон модод нь ой шугуй болж, аль нэгэн модны доор байх нь танигдахаа больсон байна. Ялангуяа “тэд /Монголчуудыг хэлж буй-эшлэгч/ хүүр оршуулахдаа овоо бунхан босгодоггүй, харин адуугаар гишгүүлж тэгш газар мэт болгодог” /Чингис хааны нас барсны дараах есөн жил-1236 онд Өгөөдэй хааны төрд айлчилсан Өмнөд Сүн улсын элч Пэн Да Я нүдээрээ олж үзсэнээ түүний зохиосон “Хар Татарын тухай хэргийн товч” гэдэг номдоо ингэж тэмдэглэжээ/ тул танигдахгүй нь зүйтэй юм.

“Тэмүжиний онгоныг тойруулан сум хатган хүрээ /гуч газрын хэмжээтэй-уул тайлбар/ болгож, морьт харуулаар хамгаалуулдаг” /дээрх ном/ бөгөөд энэхүү “Онгоны хамгаалагч нь мянган өрх урианхан болно” /Рашид, Джувейни нарын ном/.

Хожим нь Тулуй эзэн, Мөнх хаан, Хубила хаан болон Аригбөх нарын шарилыг Чингис хааны хамт оршуулж, бусад үр хөвгүүдийг нь өөр газар оршуулсан гэдэг билээ.

Чингис хааны шарилыг оршуулахын хамт “Мөнхийн дурсгал” тахилын орон болгож найман цагаан гэрийг үүдэн байгуулжээ. “Эзний найман цагаан гэр” гэдэг нь энэ үед ингэж үүссэн байна. Энэ тухай арван долдугаар зууны үеийн Ордос, түүхч Саган цэцэн:

“Мөнх хүүрийг ану үүдэн. Ерөнхийн шүтээн найман Цагаан гэрийг тэнд байгуулжухуй” /Эрдэнийн товч, 1962 оны гэрэл зургийн хэвлэл, 89 дүгээр нүүр/ гэж тодорхой тэмдэглэжээ. Үүнийг одоогийн зөв бичлэг болговол:

“Мөнх хүүрийг нь үүдэн. Ерөнхийн шүтээн найман Цагаан гэрийг тэнд байгуулжээ” гэсэн үг болно. Энэхүү найман цагаан гэрийн тухай “Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улсын Түүх”-д: “Нас барсан газар нь “ мөнх хүр” дурсгал болгон Ордос нутагт найман цагаан гэр байгуулж, эдэлж хэрэглэж байсан зүйлийг онголон тахих болгосноор тэр нь Чингисийн шарил гэж хожим алдаршсан аж” гэж тэмдэглэж буй. Энэ нь манай баримтлаж байгаа тулгар бичгүүдтэй баахан зөрөөнтэй байхыг зааж гаргах хэрэгтэй. Энэхүү найман цагаан гэрийг анх байгуулахдаа “Ордос нутагт”-т биш, харин Чингис хааны шарилыг оршуулсан газар-Хэнтий ханы энгэр хавь буюу тухайн үе дэх Монголын төв газарт байгуулсан нь нэлээд баримттай бөгөөд зүйтэй юм. Тэр үед Чингисийн онгоныг сахиж байсан нь Ордос аймаг биш, харин мянган өрх урианхан аймаг байжээ. “Ордос” гэдэг нэр Чингисийн үед байтугай, Юань улсын үед ч байсан мэдээ хараахан харагддаггүй. Их төлөв Юань улсын мөхсөнөөс хойш, дотор газраас ухран гарсан зургаан түмэн Монголчууд ба Монголын эх газар дахь Монголчуудыг түүх, сударт Ордос, Цахар, Халх зэрэг зургаан түмэн гэж тодорхой тэмдэглэжээ. Одоогийн Ордос нутаг Чингисийн үед Тангудын нутаг байсан бөгөөд Юань улсын. Үед Шаньси муж болон Төв бичгийн мужид тус тус харъяалагдаж байжээ. Одоогийн Ордосчууд бол Чингис хааны дөрвөн ордны хойчис болох бөгөөд уулдаа Монголын төв газраар нутаглан байж, их төлөв арван тав, арван зургаадугаар зууны үед өмнөшиж, Бортохой хавьд нутаглажээ. Тэд Хатан голыг гатлан одоогийн Ордосын өндөрлөгт нутагшсан нь бараг арван зурагаадугаар зууны сүүлч буюу арван долдугаар зууны эхээр биелэгдсэн мэт. Одоо хэн бүхний мэдэж байх ёсоор, Өвөр Монголын Их Зуу аймгийн Эзэн хороо хошуунд “Чингис хаан онгон” гэж тахиж байх нь ч үнэн учир юм. Гэвч тэр нь үнэн Чингисийн онгон биш, ялангуяа тэр үед байгуулагдсан ч биш гэдэг баримт одоо нэлээд тодорхой болсоор байна.

Эзэн Чингисийн тахилын орон болсон найман цагаан гэрийг анх Монголын эах газар байгуулж, мянган өрх урианханчуудаар сахиулж байсан бөгөөд Өгөөдэй хааны үеэс Мөнх хаан /Тулуйн ахмад хөвгүүн/-д хүртэлх гучаад жилийн дотор Монголын их хааны ор нь хэдэнтээ солигсон боловчтэрхүү найман цагаан гэр мөн ч Монголын төвөг дагалдан уламжлагдаж иржээ.

Хаант Монгол Улсын дөрөвдүгээр их хаан-Мөнх хаан 1259 ондю үхсэн хойно, Монголын язгууртадын дотоодод хямралдаан гарч, Тулуйн тавдугаар хөвгүүн Ариг бөх Хар хорум хотод өөртөө хуралдай хийж Мөнх хааны орыг залгамжласны зэргээр, Тулуйн гуравдугаар хөвгүүн Хубилай Кайфун хүрд балгас /Хожмын Юань улсын дээд нийслэл Шаньду/-д өөрийгөө их хаанаар өргөмжилж, Хаант Монгол Улсын тавдугаар их хаан болсон бөгөөд хаожим нь бүх Дундад улсыг хамтран их Юань улсын анхны хаан нь болжээ. Энэ үед уулсын эх газар дахь найман цагаан гэрийг хэрхсэн тухай тэмдэглэл харагддаггүй байна.

Гэвч найман цагаан гэрийн уламжлал ер тасраагүй. Юань улсын эхэн үед энэхүү найман цагаан гэр нь Хятадын уламжлалт “Дээдсийн сүм” гэдэг дүрэм лүгээ уялдаж, Юань улсын хаадын тайлга тахилгын газар болжээ. Юань улсын анхдагч хаан Хубилай сэцэн Чжи Юань-ий гуравдугаар он /1266 он/-ы 10 дугаар сард Дээдсийн сүмийг байгуулж, Хубилай сэцэн хаан түшмэл Ань Тунь, Баян нарын айлтгалыг үндэслэж Пань Чжан ноён Чжао Би зэрэг олон сайд түшмэддээ зарлиг буулган ярилцуулж, өвөг дээдсийн үе уламжлал, сүмийн нэр, тахилгын тавилга зэргийг тогтоосон бөгөөд сүмийг найман гэрээр тогтоожээ. Энэ найман гэр нь яриангүй Юань улсын төв Дайду хотод байжээ. Найман гэрийг байрлуулсан нь доорхи мэт:

Нэгдүгээр гэрт: Чингис хааны эцэг, Юань улсаас Лянцзу богд эш хаан гэж нэхэмжлэн өргөмжилсөн Есүхэй баатар болон Сюань И хуанхэү Өгэлүн эх;

Хоёрдугаар гэрт: Хаант Монгол Улсын анхдугаар хаан Юань улсаас Тайцзу Богд Баатар гэж нэхэмжлэн өргөмжилсөн Чигис хаан болон Богдын Түшээ Гэгээн Ивээлт хатан Бөртэ үжин-ийг;

Гуравдугаар гэрт: Хаант Монол Улсын хоёрдугаар хаан Юань улсаас Тайцзу Эрдэмт Гэгээн хаан гэж нэхэмжлэн өргөмжилсөн Өгөөдэй болон Чжао Сы хуанхэү Дөрэгэнэ хатан-ыг;

Дөрөвдүгээр гэрт: Чингис хааны ахмад хөвгүүн Жочи болон түүний хатан Бедачүмиши-ийг;

Тавдугаар гэрт: Чингис хааны хоёрдугаар хөвгүүн Чагаадай болон түүний хатан Есүлүн-ийг;

Зургаадугаар гэрт: Чингис хааны отгон хөвгүүн, Хубилай хааны хөгчсөн эцэг, Юань улсаас Жуйцзун Цзин Сян хаан гэж нэхэмжлэн цоллосон Тулуй болон түүний хатан, Хубилай хааны нөгчсөн эх Жуан Шэн хуанхэү Сорхагтани бэхи хатан-ыг;

Долдугаар гэрт: Хаант Монгол Улсын гуравдугаар их хаан, Юань улдсаас Динцзун Цзяньпин хаан гэж нэхэмжлэн цоллосон Гүюг болон түүний хатан Цинь-шу хуанхэү Хамиши хатан-ыг;

Наймдугаар гэрт: Хубилай хааны нхөгчсөн ах, Хаант Монгол Улсын дөрөвдүгээр их хаан, Юань улсаас Сяньцзун Хуаньсу хаан гэж нэхэмжлэн өргөмжилсөн Мөнх болон түүний хатан Чжэнь Цзе хуанхэү Хутугтай хатаныг тус тус цоллон тахижээ. Энэ бол “Юань улсын түүх, тайлга тахилгын тэмдэглэл” /74 дүгээр боть/ дэх найман цагаан гэрийн тужс бүрийн тахилын орныг тогтоосон анхны тэмдэглэл болно. Хубилай хаанаас хойш, Юань улсын хаан орыг залгамжилсан олон хаад нь бас энэ дүрмийг үе улиран залгамжилж, сүүлчийн хаан нь түрүү хаандаа сүмийн цол өргөмжилж, тогтсон цаг хугацаандаа тахилга тавилгаа гүйцэтгэсээр байсан билээ.

1368 онд Юань улс төрөө алдаж, түүний эцсийн хаан Ухаант хаан Тогоонтөмөр цөөн хүмүүсээ дагуулж Дайду хотоосоо дутаан явахаас гурван өдрийн өмнө, илүү 7 дугаар сарын 26-нд “Дээдийн ёслолын хорооны түшмэл Арухуныг дээдийн сүмийн эл гэрийн шүтээн ба тайцзи нарыг авч умарш одтугай” гэж зүүн мөрийн түшмэл Ширэмүн зарлиг уламжлуулж байсан бөгөөд “Арухун нар даруй дээдсийн сүмд очиж, ёслолын тушаалтан Ван Сы Цзун, тайж түшмэл /тахилгын сайд/ Харбуха-гийн хамт шүтээнийг хамгаалан явах бэлтгэлийг дуусгаж, гэрт нь хүлээн байв” гэж “Юань улсын түүх, Тогоонтөмөр хааны шастир”-т тэмдэглэж буй.: Үүнээс үзэхүл, Тогоонтөмөр хаан “Эзний найман цгаан гэр” буюу адагтаа түүнд тахиж байсан “шүтээн” мэтийн үйлсээ авч явсан нь лав үнэн хэрэг юм.

1368 оноос хойш, сүүлчийн Юань улс гэж дуудах болов. Ухаант хаан Тогоонтөмөр 1370 онд Барс хотод нас барсан хойно түүний хөвгүүн Аюушридара хаан орыг нь залгамжилж, Билигт хаан гэдэг билээ. Мөн тэр жил Мин улсын цэрэг Барс хотыг довтосонд Билигт хаан хүч мөхөсдөж, цөөн хэдэн хүмүүсээ авч Хар хорум хот өөд дутаажээ. Тэр, энэ удаа дутаахдаа “Эзний найман цагаан гэр”-ийг хэрхсэн тухай мэдээ байдаггүй. Хэрвээ үнэнхүү арван хэдхэн хүн бачим яаруу дутаасан бол авч завдсангүй ч магадгүй. Чингэвэл “Найман цагаан гэр” ингээд тасарчихав уу? гэвэл, үгүй байна. Сүүлчийн түүхэнд бас тэмдэглэл байдаг. Жишээлбэл, 1434 онд /Билигт хаан Барс хотоос дутаасны дараах 64 дэх жил/ Ойрадын Тогоон тайш зүүн Монголыг эзлэн авсан тухай:

“Монголын төрийг авсан хойно, Тогоон тайш их төр барьж, эзний найман Цагаан гэрт мөргөж, хаан ор авъя гэж ирээд мөргөж хаан болов” гэж “Хураангуй Алтан товч” /1980 оны хэвлэл, 852 нүүр/-д тэмдэглэж байдаг бөгөөд “Эрдэнийн товч”-д:
“Тохан /Тогоон-эшлэгч/ тайш Мирасуны хонгор морин хэмээхээр.Эзний ордын цомог /найман цагаан гэрийг Ордост одоо ч мөн “цомцог” гэдэг билээ-эшлэгч/-ийг гурвантаа эргэж дайрлан цавчил. Чи суут бие найман цагаан гэр болса /болоосой-хө/. Би суутай үр Тухан байнам...” гэж тэмлэглэж буй. Энэ тэмдэглэлүүд юуг харуулж байна гэвэл, сүүлчийн Юань улсын төв нь Хар хорум хүрээд бас “Эзний найман цагаан гэр”-ийг сэргээснийг харуулж байна.

1470 онд Мандухай сэцэн хатан долоон настай Батмөнхийг гараас хөтлөн Эш хатны шүтээний өмнө ирж, сацал сацаж тангараг хийгээд Батмөнхийг Даян хааны орд суулгасан гэдэг билээ. Энэ Эш хатан гэдэг бол Тулуйн хатан Сорхагтани бэхи-д Чингис хаанаас соёрхсон цол болох бөгөөд тэр нь түрэг хэлний “бэр” гэсэн утгатай үг хэлж Японы монголч эрдэмтэн Окада Хидэхиро мэдээлж байв. Энэ Эш хатны шүтээнийг хэлэлгээнгүй найман цагаан гэрт тахиж байжээ. Дараа нь “Даян /Даюун/ хаан Батмөнхийн найман Цагаан орд харагчин могой жил /1473 он/-ийнэ зургаан сар Хэрлэн голд байсан бөгөөд тэнд бүх улсын их чуулганыг хийжээ” гэж Рашипунцагийн зохиосон “Их Юань улсын түүх” /Чуулалт хаалгын хорголжин бар, 667 нүүр/-д тэмдэглэж байсан бөгөөд бас “Эрдэнийн товч” /132 нүүр/-д:

“Тэндээс Даян хаан баруун гурван /Ордос, Түмэд, Харчин, Юншээбү гурван түмнийг хэлж буй-эшлэгч/-ыг бүрнээ оруулан, Зургаан түмнийг их улсаа түгээрэн төвшитгөөд, найман цагаан гэрийн өмнөөс хаан цолоо тунхаг авч бүрүн..” гэж тэмдэглэж байв. Эзний уламжлалт найман цагаан гэр нь бүх Монголыг хоёр дахь удаа нэгтгэсэн Батмөнх даян хааны үед бас их хааны төвдөө байсныг бид дээрх тэмдэглэлүүдээс мэдэж болно. Энэ үед “Ордос найман цагаан гэрийг хадгалсан их заяат улс бөлгөө...” /Эрдэнийн товч”, 131 нүүр/ гэж Даян хааны хэлж байснаас үзэхүл, Монголын төв дэх эзний найман цагаан гэрийг Ордос түмэн хадгалан хамгаалж байсан бөгөөд тэр үед Ордос аймаг ч бас Монголын төв газартаа байсан бололтой.

Гэвч Даян хаанаас хойш, Монголын их хааны төв нь Цахар хаадын харъяанд шилжсэн юм. Даян хааны их орыг шууд залгамжилсан хаан бол Батмөнхийн ач хөвгүүн их орыг шууд “Боди Алаг зүүн гурван их орон суувай” /”Хураангуй Алтан товч”, 117 нүүр/ гэдэг билээ. Энэ бол Эзний найман цагаан гэр хаан орынхоо хамт Цахар өөд шилжсэнийг харуулж байна. Цахар аймаг нь Дарайсун Гүдан хааны үеэс эхлэн, Монголын төв газраасаа зүүнш Ляодун өөд шилжсэн юм. Тэд шилжихдээ бас тэрхүү найман Цагаан гэрээ авч явсан нь дамжиггүй хэрэг. Энэ тухай “Эрдэнийн товч”-д:

“Дарайсун Гүдан тайж ... Уу бичин жилээ /шарагчин бичин жил буюу 1548 он-эшлэгч/ цагаан гэрийн өмнөөс хаан цолыг аван, баруун /баруун гурван түмнийг хэлж байна-эшлэгч/ лугаа эе төрөөр барилдан харьж одохуйяа..” гэж тэмдэглэж буй.

Дарайсун Гүдан хааны ачинцар хөвгүүн Лигдэн бол хэрэг дээрээ зүүн гурван түмний л захирч байсан цахар хаан юм. Гэвч түүнийг бүх Монголын их хааны залган төрлийн уламжлалаар бүх Монголын хамаг эцсийн нэгэн их хаан буюу гучиндөрөв дэх хаан гэдэг. Тиймээс эхний найман цагаан гэр ч Лигдэн хаанд уламжлагдан очсон нь мэдээжийн хэрэг билээ. Нийтийн он тооллын 1628 онд Манжийн дайлан дагуулагчид Монгол өөд довтолсон үед Лигдэн хаан Ляодун-гийн газраас ухарч, баруун гурван түмний нутагт шилжиж ирсэн нь зайлшгүй хэрэг билээ. Ордос түмэн ч яг энэ үед Лигдэн хааныг дагажээ. Энэ бол бүр түүхэн тэмдэглэлтэй хэрэг юм. Тэр нь 1634 онд Лигдэн хааны цэрэг ялагдаж өөрөө цөөн хүмүүс дагуулан Хатан голыг гаталж баруунш дутаасан байна. Энэ үед тэр хааны алтан тамга, хатад хүүхдээ хүртэл авч завдсангүй тул тэрхүү “Эзний найман цагаан гэр”-ийг авч явсангүй нь мөн ч дамжиггүй хэрэг. Энэ үед найман цагаан гэр нь цахар түмний олонхитойгоо одоогийн Бортохой орчим үлджээ. Сүүлчийн Юань улс гэдэг нь ч ингээд туйлбартай мөхсөн байна. Чингэвэл “Эзний найман цагаан гэр” яав гэсэн асуудал тавигдана. Үүнийг бид бас Ордос түүхч Саган сэцэний тэмдэглэлээр хангамжтай хариулж болно. Тэр тэмдэглэсэн нь “Тэр цагт, Цахарын Алтан суварга зайсан Сэрэн Бодумал хэмээх, эзний цагаан гэрийг Туба Тайсун хунтайж дүүд нь өөд болгон ирж, Жихи-д буулгасан ажгуу” /”Эрдэнийн товч”, 176 нүүр/ гэжээ. Энд дурдаж байгаа “тэр цаг” гэдэг бол, Ордосын Ринчин сэцэн жонон болон Саган сэцэн нар 1634 онд Цахараас салж, Ордостоо харьж ирсэн үеийг хэлж байна. Мөн ч Лигдэн хаан баруунш явсанаас дараах явдал билээ. “Эзний цагаан гэр” гэсэн нь даруй тэрхүү үе улиран залгамжилж ирсэн ерөнхийн шүтээн болсон эзний найман цагаан гэрийг хэлж байна. “Туба Тайсун хунтайжийн дүлү” гэсэн нь Ринчин жононгийн дүү болно. “Жихи” /зарим хуулбарт “еихи” гэдэг/ бол Саган сэцэний нутаг Их Шавар гэдэг газрыг зааж байх мэт. Жононгийн ордон нь бас энэ газар байсан бололтой. Чин улсын үеийн хятад орчуулгад “И-на-цэц-цзя” гэж, нөхөр Дорнотивийн шинэ орчуулгад “дэргэд нь” гэжээ. Харин “и-кэ” гэж хятадчилбал зохих мэт. Үүнээс үзэхүл, энэхүү эзний найман цагаан гэр нь хэдийд Одост шилжин очсоныг маш тодорхой тэмдэглэжээ.

Сартугуд Баянбуугийн Сайшаал
Чингис хааны товчооны I хэсгээс

Сүүлчийн хүмүүс Чингис хааныг Ордост онголлоо гэдэг нь доорхи хоёр баримтлалыг үндэслэжээ. Нэг нь, арван долдугаар зууны үед зохиогдсмон монгол түүхүүдэд тэм дэглэсэн мэтээр, Чинги с хааны шарилыг умарш хүргэж явж байхад хасаг тэрэг нь Монийн хөхбөр гэдэг газар ирж бул чинээ шигдсэн учраас тэр газар нь Чингис хааны өмссөн цамц, өргөө гэр, өрөөсөн оймсыг нь онголов гэдэг. Энэ бол нэлээд уран домгийн шинжтэй тэмдэглэл болох нь дамжиггүй. Чухам ийм түүхэн хэрэг байсан эсэхийг нотлох өөр баримт хараахан үгүй байсаар билээ. Ийм учир байлаа ч гэсэн, тэр нь Чингисийн үнэн онгон биш гэдгийг ингэж тэмдэглэсэн хүмүүс ч зөвшөөрч байсан билээ. Бас энэ “Монийн хөхбөр” гэдэг газар одоогийн Их Зуу аймагт байгаагүй нь лав юм. Учир нь энэ Мони уул бол Алшаа уулаас зүүнш, Хатан голоос умарш байдаг тул “Монийн хөхубөр” ч лав Хатан голоос хойш байх ёсттой. “Монийн хөхбөр”-ийн бодитой байрыг нотлоход бэрх боловч Чингис хааны нас барсан Цин Шуй Сянь-аас умарш Онон, Хэрлэнгийн эх газар өөд явах замд нь байсан нь дамжиггүй. Энэ зам нь лав одоогийн Ордос нутгаар дайрах ёсгүй. Тэгэж явбал хол тойруу болох юм. Чингис хаан ирэхдээ ч энэ замаар ирсэнгүй нь лав юм. Ялангуяа энэ нутаг бол тэр үедээ Тангуд улсын харъяат газар байсан тул Монголчууд эзнийхээ шарилыг харь нутагт оршуулах ёсгүй.

Нөгөө нэг нь: Залуусын хурим” ба “Чингисийн их өчиг” зэрэг номд Монголын зургаан түмнийг тус тус магтан үнэлэхүйдээ:
“Эрчимт начины жигүүр болсон
Эргэх хасаг тэргийг хадгалсан
Эрхийдээ мэргэн
Өвчүүндээ их омог зүрхтэй төрсөн
Эзний уул мэт цагаан гэрийг хадгаласан Ордос түмэн” /”Залуусын хурим” гар бичмэлийн гэрэл зураг/ гэжээ.
Уул мэт сод цагаан гэрийг чинь
Осолдол үгүй хадгалсан
Умарталгүй хүчээ өгсөн
Наранд өдөр төрсөн
Найман цагаан гэрийг чинь төрийн төв
Түмний ах болсон
Болд төмөр зүрхтэй /зүрхт/
Баатар Ордос түмэн чиний энэ бүхийгээр ажаамуу” /”Чингисийн их өчиг”/ гэж тэмдэглэж байдаг.

aldra2

aldar1

Twitter