Ардын жүжигчин Цогзолмаа гуайн отгон охин Н.Энхтүвшингээс нэгэн сурвалжлагч Монголын сайхан хүүхэн ээжийнх нь тухай асуухад “Миний ээжийг хүн бүхэн мэднэ. Харин ээжийн үеийн Рэнцэнноров гуай, Долгорсүрэн гуай, Байманханд гуай, Дашдулам гуай гээд ёстой сайхан хүүхнүүд байсан юм. Монгол дүр төрхтэй, дугуй царайтай, цаанаа ихэмсэг байдалтай.

Ээжийн үеийн энэ олон шижир алтнуудыг манай сурвалжлагч нар яагаад олж илрүүлдэггүй юм болоо гэж би гайхдаг юм” гэж өгүүлжээ. Энэ бүсгүй тун ухаалаг хариулт өгсөн байгаа биз. Тиймээс би бээр саяхан Байманханд агсаны талаар ( нэхэн сурвалжлахаар түүний охин Лувсангийн Тунгалагтай бүтэн өдөржин хүүрнэлдсэн юм. Тунгалаг нь “Талын цуурай” киноны эрэлхэг эмэгтэй Борын дүрээр ард түмний сэтгэлд хоногшсон дэлгэцийн сайхан хүүхнүүдийн нэг билээ. Түүний аав нь соц нийгмийн үед өндөр алба хашиж явсан хүн. Улс төрийн товчооны гишүүн, БНМАУ-ын АИХ-ын Тэргүүлэгчдийн нэгдүгээр орлогч дарга, ЗХУ, БНХАУ, Финлянд, Алжир зэрэг 10 гаруй оронд Онц бөгөөд бүрэн эрхт элчин сайдаар ажиллаж явсан Сономын Лувсан гэхээр монголчууд андахгүй. Ингээд удам дамжсан сайхан хүүхэн Байманханд агсаны эрт эдүгээгийн гайхамшигт ертөнцөөр аялцгаая. 19-р зууны Сандуй хатан хийгээд хүрээний сайхан хүүхэн Лхамсүрэн Байманханд гуай Монгол улсын түүхэнд “Жонон ван” гэж алдаршсан хуучин цаг төрийн том зүтгэлтэн Эрдэнэ жонон ван Ширнэндамдингийн хүү Содномвандадын охин юмсанж. Цэрэндоржийн Ширнэндамдин гучаад оны их хэлмэгдүүлэлтэд , өртсөн халуун эх орончдын нэг ажээ. Түүнийг хуучин феодал, Богд хааны үеийн сайд, автономитыг анх н байгуулах ба устгахаар толгойлон оролцсон, Хаант „ Орос, Хятадаас одон тэмдгээр шагнагдсан, Нармай Монголыг байгуулах гэсэн үндэсний үзэлтэн, Банчин л богд, Өвөрмонголын ноёдтой дотно харилцаатай байсан, 1924 0нд Бээжин дэх Зөвлөлтийн элчинд зүй бус үг хэлсэн гэх мэтийн ял тулгаж 1931 оны 10-р сарын 31-нд цаазаар аваачиж, бүх хөрөнгийг нь хураасан байна. Энэ явдлаас хойш нэг жилийн дараа ч Түүний хүү Содномвандадыг хилсээр баривчлан Шар хадны энгэрт буудан хороожээ. “Жонон ван” Ширнэндамдингийн хатан Сандуй нь тухайн цаг “үедээ гоо үзэсгэлэнгээрээ шагшигдаж явсан аргагүй сайхан хүүхэн байж. Энэ тухай Л.Тунгалагийн яриаг сонордуулъя. “Бидний элэнц эмэг, Сандуй хатныг 1876 онд терсөн гэцгээдэг юм билээ. Тэрбээр бүсгүй хүний заяа увидас, гоёмсог, чамин шинж төрхийг гүйцэд илтгэсэн эмэгтэй байлаа. Сандуй хатан тормойсон хорголжин хар, давхараатай нүдтэй, урт сайхан гэзэгтэй, хамрынхаа ойролцоо ялимгүй “сэвхтэй, нам зөөлөн дуутай, хянуур нямбай, намбалаг төрх араншинтай, ухаалаг эмэгтэй байсан гэлцдэг. 18 настайдаа “Жонон ван” Ширнэндамдингийн хатан болж, энгэсэг тавьжээ. Сандуй хатан үйлэнд их уран хүн байж. Дээл хувцасаа зонхилж өөрөө эсгэж оёно. Юманд хээ угалз гарган шаглаж урлахдаа нэн чадмаг, өнгөний хослолыг сайн тааруулж олдог байж. Түүний урласан хөөрөгний сав, хантааз, дээлийг хүн бүр шохоорхон харж, нүдээ хужирладаг, бас магтдаг байсан гэдэг. Хайр ивээлийн ханьтай, хажуудаа хөтлөх хүүтэй, амьдралдаа бялхаж бялуурч яваагүй ч дутсан гачигдсан зүйлгүй. Олондоо Сандуй хатан нэртэй, орсон гарсан гийчинд ундтай, устай олны дунд баяртай хөөртэй хатагтай явжээ. Гэтэл 1931 оны 10-р сарын 31-ний өдөр эр нөхрийг нь баривчилсанаар сэтгэлээрээ түүнтэй хамт шоронд орж, биеэрээ тамд унасан байна. Нөхрийг нь цаазалж, хашаа байшин, мал хөрөнгийг нь бүрэн хураасны дараа түүний хүү Содномвандад, бидний эмэг эх Лхамсүрэн нар Сандуй хатанд дөрвөн ханатай гэр барьж өгчээ. Энэ гэрт, энэ хатны гар дээр би таван нас хүртлээ бойжиж өссөн юм. Дээр тэнгэр хол, доор газар хатуу болсон тэр үед дэргэд нь нялх ч гэсэн амьд амьтан бөртийж байх нь түүний сэтгэлийн уй гашууг хөнгөлж, саатуулах боломж гарчээ. Чухамдаа бол хайраа шингээж, бусдаас харамлах нэгэн амьд бурхантай буюу нөхрийнхөө сүнстэй учирлаа гэж ярьдаг байсан гэж миний эх надад хуучилдагсан. Намайг юм юмнаас жигтэйхэн хармалдаг байж л дээ. Миний эхийг үг хэлэхээр “Энэ чинь та нарт огт хамаагүй, танай тойрогт төрөөгүй хүн, манайхны, миний нөхрийн сүнс” гээд хавьтуулдаггүй байсан гэдэг. Намайг багад “Яасан хөөрхөн охин бэ” гэж олон хүн шохоорхдог байж л дээ. Тиймээс эмээ маань арц умалгаж цагаан хэл амыг нь зайлуулдаг байж. Намайг бүүвэйлдэг ор гэж бас тусдаа. Гэртээ жижиг ширмэн зуухтай, хаалгандаа жижиг шилэн цонхтой. Хоёр тийшээ харсан хос цорготой данх байсныг би санадаг юм. Нэг цоргоноос нь сүүтэй цай, нөгөө цоргоноос нь буцалсан ус гоождог байж билээ. Энэ данх Жонон вангийн эдэлж хэрэглэж байсан зүйл гэж эмээ надад хожим хэлсэн юм. Хайрт нөхрөө алдчихаад үсээ үтрээн газар самардан үлдэж ертөнц тэр чигээрээ харанхуйлах шиг болсон ч эмээ маань амьдралд сөхөрсөнгүй. Охин Байманханд, хүү Цэвээнноров хоёр нь элгийг нь дэвтээж төдий зэрэгт хүргэсэн байдаг. Эмээ маань хэзээний үйлэнд уран, ажилсаг гавшгай, сэтгэлийн хаттай байсан учраас өглөөнөөс үдэш орой хүртэл борви бохисхийлгүй хөдөлмөрлөж, хувцас хунар, малгай бээлий зэргийг хийж олсон мөнгөөрөө гэр бараатай, идэх хоол, өмсөх хувцастай болжээ. Эмээ маань “Цогт тайж” киноны Дулмаагийн малгайг оёж бүтээсэн гэдэг. Тэгээд жанжин Сүхбаатарын хүү Галсантай гэр бүл болж, есөн жил ханилжээ. Лхамсүрэн эмээ маань энэ мэт амьдралыг туулахдаа хэдэн судар номын дайтай түүх, элдэв зүйлийг мэдэх жинхэнэ “амьд түүхч, аман түүхч” байсан ч хэн ч энэ талаар нь асууж шалгаалгүй, судлалгүй өнгөрсөн нь харамсалтай. Эмээ маань тэгш гоолиг нуруутай, чийрэг бие бялдартай, давхараагүй боловч цоглог нүдтэй, шулуун, үзүүр нь дээшээ өргөгдсөн сэртэн хамартай, өргөвтөр духтай, нуман хэлбэрийн хөмсөгтэй, нимгэвтэр уруултай, том тэгшхэн цагаан шүдтэй, цайвар шаргал царайтай, богино эрүүтэй, өтгөн хонгордуу үстэй, зууван тэнэгэр нүдтэй, тэгшхэн мөртэй цомцон хумстай, тэгшхэн гоё хуруутай, бэлхүүс нарийн, сөөнгөдүү нам хоолойтой, талибуун харцтай эмэгтэй байв. Намбалаг төрх араншин нь энэ хүний гол шинж мөн. Гаслант амьдралын зовлон дундуур аянга шиг зүсэж гарсан баатарлаг эмэгтэй. Эхлээд хадам аавыг нь, дараа нь ханилсан ханийг нь, бас төрсөн эцгийг нь хууль бусаар, гагцхүү ангич үзлээр хувьсгалын дайсанд тооцож амийг нь хороосон тэр их түгшүүрт амьдралд норж, дэвтэж ядарч зүдэрч явахдаа миний эмээ амьдралд итгэх итгэлээ гээгээгүй үлдэж чадсан хүн. Чухамдаа нуруу бөгтийдөг бол бөгтийхөөр зовлон үүрч, нулимс дуусдаг бол дуусахаар хагацал амсаж, ухаан муутай, тэвчээргүй хүн солиорч болох тийм амьдралыг туулсан хүн. Миний эмээ дээдсийн тойрогт багтаж амьдарч явахдаа ч тэр амьдралыг өнгө будаггүй үнэн байдлаар нь ухаарч чаддаг, түүнээс суралцаж, сургамж авч чадсан нэгэн. Чухамдаа амьдралын олон сургууль төгссөн хүн. Тийм ч учраас миний аавын нүсэр том гэр бүлийн цэцэрлэгийн багш, эрхлэгч болжээ. Тэрбээр зөвхөн өөрийнхөө охин, хүү хоёрыг бус ач, гуч, дөчийн олон арван хүүхдийг өсгөж хүмүүжүүлэхэд их хувь нэмэр оруулсан. Зөвхөн нэг жишээ хэлэхэд би бол түүний ач охин. Миний охин хүмүүжүүлэхэд их хувь нэмэр оруулсан. Зөвхөн нэг жишээ хэлэхэд би бол түүний ач охин. Миний охин Уянга, Цолмон хоёр бол түүний гуч охид. Уянгаагийн охин Нинжмаа түүний дөч охин. Энэ бүгдийг гардан өсгөсөн хүн бол эмээ минь. Энэ хүнд нүүрний буян, хүүхдийн буян, итгэлийн буян, ухаан санааны ариун буян, эд агуурсын буян цөм хурсан байжээ. Ид залуу насандаа зовлонт хүнд амьдрал туулахдаа энэ бүх буянаа гээгээгүйгээр барахгүй арвижуулж чадсан эмэгтэй. Ингэхээр миний эмээ. бол харгислалыг тэвчээрээр ялж хөгшрөлийг хуүхдүүдээр зайлуулж холдуулан жаргал амталсан хүн” гэж өгүүлсэн юм. Зохиолч До.Цэнджав Лхамсүрэн гуайг дүгнэхдээ “Үг хэл яриа донжлог, чанд захиргаатай, амьдралын ухааныг ган төмөр дээгүүр алт гүйлгэх шиг наалдуулсан хуучин цагийн хүрээ хүүхэн гэж онцлоод “Хүрээ хүүхэн гэдэг зохиолч миний төсөөлсөнөөр удам угсаа сайтай, торго дурдан, үйтэн хуар хамба, алт мөнгө сувдыг эдэлж, авбал авчихдаг, өгвөл өгчихдөг, жижиг байтугай том юмыг анзаарахаа больсон, алхаа гишгээ, дохио зангаа цаанаа намбалаг, үг яриа чихнээ чимэгтэй болоод ончтой янз бүрийн чамин хоолыг бага багаар цөмцийтөл савхдаж иддэг, өнгө мөнгөний шидийг таньсан, ухаан санаа талибуу, хэрийн юманд дадагнаад байхгүй, хатуувтар болоод нинжин сэтгэлтэй, хаш хундагыг асааж, нарийн шилбэтэй янжуур татасхийж, хааяа дуу хуур сонсож, домог яриа ярьчихдаг тийм эрхэмсэг, их гэж ихийг тоодоггүй, бага гэж багыг басамжилдаггүй дээд зиндааны эрхэмсэг эмэгтэйг хэлдэг болов уу гэж би боддог. Ийм дүр зургийг ээж минь өөрийнхөө ээжийн тухай хуучлахдаа ярьдагсан. Гэхдээ хэнийг ч гэсэн яг нэг хайрцганд багтааж хэрхэн болох билээ” гэж өгүүлсэн байв.
ЭХ СУРВАЛЖ: НОЦТОЙ МЭДЭЭ.

Twitter