1. Монголын түүх Сэдэв: Монголчуудын эдлэг соёл
2. Монголчуудын орон сууцтай холбогдох эдлэг соёл Аливаа үндэстний эдлэг соёл нь тухайн ард түмний эрхлэх аж ахуй, нутгийн байгаль, цаг уурын онцлог, нөхцөл байдал, түүхэн уламжлал, гадаад орнуудтай тогтоосон харилцаа холбоо зэргийг тусгаж, уламжлагдан баяжиж хөгжиж байдаг соёлын нэгэн чухал бүрэлдэхүүн юм. Орон сууц гэртэй холбоотой ойлголтыг дараах байдлаар ангилсан байдаг.

3. Гэрийн үүсэл, хөгжил • Ёж-Хавтгай чулууг ирмэгээр нь нийлүүлэн тавьж хашлага хийгээд дээгүүр нь мөн хавтгай чулуу тавьж дээврэлсэн сууцыг хэлнэ. • Халхаар-Нарыг халхлах оромжийг хэлдэг байжээ. Зарим газар сүүдэр, сүүдрэвч хэмээдэг.Халхаар нь мод, чулуун 2 янз байна. Нэн дээр үед хүмүүс 2 мөчрийг тодорхой зайтай газар суулгаад түүн дээрээ нэг мөчир хөндлөн тавьж бөхлөөд түүнийгээ налуулан олон мөчир, сургаагийг зэрэгцүүлэн тавьж өвс, навчаар хучсан сууцны зүйлийг халхасун гэж нэрлэдэг байжээ.
4. • Нөр-хавтгай чулуу давхарлах буюу өрж ширэг, шавар зэргээр шавсан амсрыг чулуугаар тагласан дугуй буюу дөрвөлжин хэлбэртэй оромж юм. • Нэрсэг-мод босгож юмаар хучсан сууцыг хэлдэг. • Сөр-дөрвөн мод босгож юмаар бүрсэн буюу 2 талд тэгш юм тавьж бүрсэн түр сууц • Хороот-үерт эвдэрсэн нүх буюу чулууг ашиглан дөрвөлжлөн барьж дотор талаас нь шавсан орой онгорхой сууц
5. • Хаснаг-чулуу хад, ургаа мод зэргийн хажууд мод түшүүлэн тавьж өвс холтос зэргээс бүрдсэн нөмөр оромж • Улаалж-зээр гөрөөсний арьс, үйс зэргийг нар хурц гарах үед хур бороо орох үед гал түлэх • Тэлүүр-2 ацтай модон дээр хөндлөн мод босгон арьс шир бөгтөрсөн сууц • Балгаан-мөчир, холтос мэтийг ашиглан барьсан түр оромж
6. • Далавч отог-2 ацтай модыг газар суулгаад хөндлөн тавих буюу эсвэл хоёр ургаа модонд хөндлөн тавиад нэг талд нь мод налуулан түшүүлж хар модны холтос, өвс зэргээр хучиж нөгөө талыг онгорхой байлгаад бороо, салхи, шуурганаас хамгаалах, гал түлэхэд нөмөр болгох оромж • Эбүсэн нэмбүлэ/ Эмбүүл/- Ургаа модны мөчир, гишүү зэргийг ашиглан барьж өвсөөр хучсан сууц оромж
7. • Урц-Урт сургааг модны оройг боож босгоод газар шийрлүүлэн өвс, холтос зэргээр хучиж барьсан түр оромж • Өвсөн овоохой-мод матаж тогтоон өвс холтос зэргээр хучсан оромж • Яв-чулуу, шавар сууц бөгөөд дотор талын хана эгц, гадна талынх хаяаруугаа налуу дөрвөлжиндүү хэлбэртэй, навтгардуу сууц • Тагз-эгц ханатай дөрвөлжиндүү хэлбэртэй сууц • Хадан сууц-байгалиас тотсон агуйн байр
8. • Нүхэн сууц-гуу жалга зэргийг ухаж хонгил болгон зассан сууц • Газар сууц-халхлах дээвэр байхгүй малтмал байр • Хадан гэр-хад, чулуу ашиглан барьсан хиймэл агуйн орон • Нүхэн гэр-газар ухаж дээрээс нь битүүлэн хүн суух хоргодох орон • Газар гэр-газар малтан хэдэн арван хүн багтахаар зайтай болгоод чулуу, модон хана туурга хийж баганадсан орон юм. • Эрүкэ-монгол нутагт нэн эрт оршин суугчдын сууцны нэг
9. Хувцас хунартай холбогдох эдлэг соёл • Монголд нутагласан нэн эртний хүмүүсийн хувцаснаас одоогоор мэдэгдэж байгаа хувцсыг авч үзье. • Хаадай-ширхэгт ургамал сүлжиж хийсэн нөмрөг өмсгөл • Хаадас-өвс зэргээр хийсэн хаалт хувцас • Хаалт-навчны урт шилбэ, модны дүрс зэргээр хийсэн халхавч өмсгөл • Халх-өвс, холтос, навчны урт шилбэ, ширхэгт ургамал сүлжиж хийсэн халхлах өмсгөл • Хормогч-өвс, навч, ургамал зэргээр хийсэн бэлхүүснээс доош өмсөх өмсгөл • Нөмрөг- ширхэгт ургамал сүлжиж хийсэн нөмрөх өмсгөл
10. Тэртээ үед хэрэглэж байсан бүс • Өвс сүлжиж хийсэн өвсөн бүс • Дэрс зэргийг мушгиж хийсэн мушигмал бүс • Ширхэгт ургамал сүлжиж хийсэн сүлжмэл бүс • Навчит бүс
11. Монголд нутагласан нэн эртний хүмүүсийн өмсөж байсан гутал, өмдний тухай мэдэгдэхгүй бөгөөд харин хэд хэдэн малгайтай байжээ. • Өвсөөр хийсэн өвсөн малгай • Навчаар үйлдсэн навчин малгай • Цэцгээр хийсэн цэцгэн малгай • Шувууны өдөөр хийсэн өдөн малгай
12. Эртний хүмүүсийн оёдолгүй хувцас • Тохойвч, элгэвч, аравч, өвдөглөгч, захавч, бөгсөвч, нөмрөг, ташаавч, тоорцог, год гэх мэт Эртний хүмүүсийн оёдолтой хувцас • Бугуйвч, бэлхэмж, нуруувч, углаа, ханцуйвч, хормойвч, задгай дээл, цээжмэг, годон малгай, оройвч, сийрсэн малгай, сэрүүн малгай, хулгавч, шагайвч, улсан малгай гэх мэт.
13. Эдлэг соёлын бүрэлдэхүүн хэсэг, түүний тогтвортой бүрдвэрийн нэгэн болох хувцас нь ард түмнүүдийн нийгмийн болон соёлын хөгжлийн төвшин, төлөв байдал, үндэсний ухамсар, гоо сайхан, зан үйл, угсаатан ястны түүхэн хөгжил, онцлогийг тодруулах чухал ач холбогдолтой. Хувцсыг • Ердийн • Баяр ёслолын • Гоёлын • Тусгай зориулалтын хэмээн ангилдаг.
14. Үүнээс гадна Монгол угсаатан, • Угсаатны бүлгүүдэд хувцасны өвөрмөц онцлогууд бий. Эртний хүний өмсгөл нь нэм/ нэмнээ/ хэмээх нөмөргөн хувцас байсан боловч ийм хувцасны дурсгал одоо хэр яг биетээр олдоогүй байна. Хүннү гүрний түүхэнд холбогдох археологийн дурсгал, сурвалжийн мэдээнээс үзэхэд тэд баруун тийш зөрдөг энгэртэй дээлтэй, ээтэн хоншоор бүхий гутал, асарган бүстэй байжээ.
15. Үүнийг Сүмбэ, Нирун нар залгамжлан авчээ. Жирийн хүмүүс, харц ардын хувцас түүхэн цаг үеүүдэд төдийлөн их өөрчлөгдөлгүй явж ирсэн боловч ястан угсаатны бүлэг бүрт өөрийн гэсэн өвөрмөц онцлог байлаа. 19, 20-р зууны зааг үеийн монголчуудын хувцсыг Халх маягийн, Өвөрлөгч маягийн, Ойрад маягийн, Буриад маягийн, Халимаг маягийн хэмээн 5-н үндсэн бүлэгт хувааж болно.
16. Монголчуудын хувцсанд дээл онцгой байр суурь эзэлнэ. Эртний монгол дээл нь хув захтай байсан агаад хув зах нь аажимдаа тойруул болон дөрвөлжин маягийн болсон аж. Дээлийг халхчууд дээл, тэрлэг хэмээн нэрлэдэг бол дөрвөдүүд “дэвэл”/үстэй дээл/, “үч”/өнгө татсан дээл/, “лавшиг” нөхөрт гараагүй залуу эмэгтэйн зуны дээл, “цэгдэг”/нөхөртэй эмэгтэйн өмсдөг нимгэн дээл, “тэрлэг” цэгдэгдэй адил утгатай гэх мэтээр нэрлэнэ.
17. Их төлөв явган явахад зориулсан хувцасны нэг бол ахар хормойтой оготор дээл юм. Харин хүйтэн бороотой буюу сэрүүн цагт хэвнэг хэмээн давхацыг хэрэглэх бөгөөд хэвнэгийг их төлөв эсгийгээр задгай энгэртэй, урт өргөн ханцуйтай, захтай хийнэ.
18. • Эрэгтэйчүүд хантаазыг хэрэглэдэг. Хантааз нь задгай шууд энгэртэйгээрээ хэвнэгтэй төстэй боловч эмжээр, гоёо, хийдэг эдлэл зэргээрээ ялгаатай. Монголчуудын дунд ихэд дэлгэрсэн давхар хувцасны төрөл бол дах, цув юм. • Монголчуудын малгайн үндсэн төрөл нь зуны цагт өмсөх халбан, харцага малгай, тоорцог, өвлийн чихтэй малгай / маахууз маягт лоовууз/, хэрээн живэр малгай зэрэг болно. Харин 13-14-р зууны үед эмэгтэйчүүд богтаг малгайг хэрэглэдэг байжээ.
19. • Бүс нь хүндтэй эдлэлийн нэг бөгөөд урт хормойтой хувцсыг хумин эвтэйхэн болгох, биедээ байнга авч явдаг хутга, хэт, цохиур, сумны саадаг, асарга зэргийг агуулах гэсэн 2 үндсэн зориулалттай. • Цамц нь дотуур хувцасны төрөлд багтах бөгөөд монгол цамц ханцуй, хормой, зах, мөр зэргээрээ янз бүр байдаг. • Монголчуудын анхны гутал нь “гур гөрөөс мэтийн амьтны годоор үйлдсэн годон гутал байв” гэж Х.Пэрлээ үзжээ.
20. Дарьганга хийцийн эмээл
21. Хоол ундны зүйлтэй холбогдох эдлэг соёл Монголчуудын уламжлалт хоол ундны асуудлаар хийгдсэн судалгаа нь их төлөв угсаатны зүйн чиглэлтэй байна. Манай уламжлалт хоол унд нь Монгол орны эрс тэс уур амьсгал, нүүдлийн мал аж ахуйтай харилцан шүтэлцсэн байдгаараа онцлог юм. Монголчууд хоол ундыг махан хоол, цагаан идээ, цай ундаа, ёслол хүндэтгэлийн хоол унд, өдөр тутмын хоол ундны дэг гэсэн төрлүүдэд хуваадаг.
22. Махан хоол нь нэн эртний агаад монголчуудын хоол ундны үндсэн төрлийн нэг юм. Махан хоол хүнсэнд малын сацуу ангийн мах үлэмж хэрэглэнэ. Махан хоолыг тураг махан хоол, дотор махан хоол, шийр толгойн хоол гэж ерөнхийд нь ангилан үздэг. Монголчууд махыг борцлох, үүцлэх, шуузлах зэргээр хадгалдаг өвөрмөц арга технологийг бий болгосон ард түмэн.
23. • Цагаан идээ нь сүүгээр хийдэг хоол ундны төрөл бөгөөд малын сааль сүүний хугацаа болон янз бүрийн аргаар нөөцөлж хадгалахад хялбар байдгаас үүдэн бүхий л жилийн туршид хэрэглэх боломжтой. • Ундаа нь цай, хярам, шийдэм, гүүний айраг, шимийн архи зэрэг олон төрлөөс бүрдэнэ. Эдгээрийн дотор хамгийн өргөн хэрэглэгддэг нь цай бөгөөд сүүтэй цай, бор цай, хийцтэй цай гэх мэт төрлүүдтэй.
24. Ёслол хүндэтгэлийн хоол унд: цагаан сар зэрэг баяр ёслол болон хүндэт зочноо дайлахад зориулагдсан байдаг. Энэ төрлийн хоолонд ихэвчлэн хонины мах тэргүүлэх бөгөөд ёслолын зэрэг дэвээс хамаарч уг хоолны ундны төрөл, хэмжээ ялгагдана. Хуримлах, хүүхэд угаах, хүүхдийн даахь авах, гүү үрслэх, эсгий хийх зэрэг зан үйлийн нэгэн хэсэг болгож хүндэтгэлийн хоол ундыг хэрэглэдэг.
25. Ашигласан ном • Л.Сономцэрэн. Монголын эртний соёл урлаг.УБ.,1989.тал-4-25 • МУИС.Монголын түүх. УБ.,2010.тал-338-346

Twitter