Уламжлалд шинийн нэгний их золголтоор идээ цагаа амсаж, мэндийн тамхи мэдсэний дараа гэрийн эзнээс эхлээд орсон гарсан зочин гийчин бүгд шагайгаар “Дөрвөн бэрх” орхиж, жилийн нуруу, аз хийморио шинждэг. Дараа нь золгосон айлдаа “Үүчүүр” дэлгэж хотлоороо тоглож нааддаг. Хүн бүр шинийн өдрүүдэд үүчүүр тоглоомыг ямар нэг байдлаар тоглохыг их эрхэмлэдэг ба үүчүүр орхиод хожсон талынхан ихэд бэлгэшээдэг. Шинийн нэгэнд үүчүүртэй таараагүй хүн бол шинийн хоёронд нөхөн үүчүүр тоглодог. Үчүүр орхиход бүх хүмүүсийг бага ихгүй оролцуулж, бүр өлгийтэй нялхас, хэвтрийн хөгшин байсан ч нэр оруулж өмнөөс нь эцэг эх, хань ижил нь шоог орхиж тоглодог.
“Оюун түлхүүр”
Оюун түлхүүр хэмээх уг сургаал нь дугаар зуунаас уламжлан өнөөдөр хүртэл хадгалагдан ирсэн юм. Энэ нь Чингисийн цадигтай мөн чанараараа адил. Үүнийг бас Чингис хааны бүтээл гэж үздэг. Хувьсгалаас өмнөх хаад ноёд, түшмэл, язгууртан, бичээч нарыг хүмүүжүүлдэг зохиол байжээ.
Цаг хугацаанд олон хүнийг ард амжин аясанд янз бүрийн нөлөө орсон.Тухайлбал: Шарын шашны нөлөө нь
Дэмбээ нь Mонголчуудын дунд өргөн дэлгэрсэн сонин янзын аялгат тоглоом бөгөөд үг аялгаар мэтгэлцэн тоглодог. Дэмбээ тоглоомын гол зарчим нь тоглогч хоёрын гаргах хурууны нийлбэрийг нэгтгэн таалцах явдал юм. Хуруу гарын хөдөлгөөний аясаар уламжилж ирсэн тусгай аялга, бүр ардын дууны аяаар дэмбээдэх нь ч байдаг. Үүнд гол нөлөөлөх хүчин зүйл нь хоёр гарын хурууг зэрэг гаргах, харааны хурц мэдрэмж, үг хэлний тод байдал, сонсож хүлээн авах чадвар, гар хурууны хөдөлгөөний хурд зэрэг нь авхаалж самбаанаас ихээхэн шалтгаалдаг. Тиймээс энэхүү тоглоом нь хүний амхаалж самбаа, сэтгэн бодох үйлийг сорих шинжтэй тоглоом юм.
13-р зуун гартал буюу Монголын нэгдсэн улс байгуулагдах үеийг хүртэл монголчуудын утга зохиол цэвэр нүүдэлчний аман зохиол хэлбэрээр хөгжиж байв. Аман зохиолын гол хэлбэрүүд нь дуу, үлгэр, домог, бөө мөргөлийн дом шившлэг, сургааль, ерөөлийн үгс, байлдааны болон ан авын уриа дуудлага байдаг. Эдгээрийн гол үүрэг зорилго зориулалт нь иргэнийг засаж сайжруулахад чиглэгдэх ба ихэвчлэн хүүхэд залуусыг сурган хүмүүжүүлж, ой билэг, сэтгэн бодох чадварыг хөгжүүлдэг, ёс суртахуун гоо зүйн хүмүүжлийн хүчтэй зэвсэг чухал хэрэглүүр болж өгдөгт оршиж байгаа юм.
Монголчууд олон зууны турш мал аж ахуй эрхэлж ирсэн түүхэн уламжлалтай бөгөөд эртнээс нааш гаршуулан өсгөн, ашиг шимийг нь хүртэж буй адуу, үхэр, тэмээ, хонь, ямааг ерөнхийд нь Таван хошуу мал хэмээн нэрлэсэн байдаг. Таван хошуу малд зориулсан ардын үлгэр, шүлэг, домог, дуу, тоглоом наадгай олон байдагаас тэмээтай холбоотой Буур1 ботго, цагаан тэмээцэх, цагаан тэмээчлэх зэрэг тоглоом наадгай нь Монголын хүүхэд багачуудын дунд ялангуяа малчин айлын хүүхдүүдийн хамгийн их тоглодог ардын уламжлалт тоглоомуудын нэг юм.
"Цагаан сар" хэмээх өнөөгийн Хятадын Ганьсу мужийн Зонхова ( Сонгинотой ам) гэх газарт 16 р зууны эцсээр төрсөн гэгддэг Монгол Түвдийн эрлийз байх магадлалтай Лувсандагва ламд зориулсан түүнийг бурханчлан бусдад шүтүүлж, номлолд нь сүсэглүүлэхийг оролдогч түвдэч шашны урсгалынхны зохиосон Шашны зан үйлийн тухайд!!! Учир нь Буддын гүн ухааны их ( нийтээрээ гэгээрэх) бага ( хувь хүний гэгээрэх) сургааль номлолд ямар ч байсан манай Монголын газар нутгийн УС САХИХ ЁС-СУУРЬ ХӨЛГӨН тэй холбоотой ямар ч сурвалж байдаггүй болно.
Олон монголчуудын дунд өргөн дэлгэрсэн хөлөгт тоглоом “Буга” бол монголчуудын ан агнуурын соёлыг тусгасан эртний уламжлалт өвөрмөц тоглоом юм. Монгол угсаатны дунд дэлгэрсэн “Буга”тоглоомын уламжлал нэн арвин бөгөөд манайд нэг бугын эсрэг 12 хүү тоглох “Тугал буга”-аас эхлээд, 4 бугын эсрэг 49 хүү тоглох “Соёондой буга”, 4 бугын эсрэг 60-64 хүү тоглох “Зоргол буга”, 6 бугын эсрэг 60 хүү тоглох “Цөх буга”, 8 бугын эсрэг 80 хүү тоглох “Хангал буга” хүртэл олон хувилбар байгаа бол өвөрлөгчдөд мөн өргөн дэлгэр хувилбарууд бий. Тухайлбал Эзнээгийн торгуудын дунд уламжилсан хувилбарт үүний эсрэгээр 2 чонотой 24 буга нааддаг онцлогтой байна.
Асуух нуруу: хонь, малын ууц ястай нийлж байгаа хэсэг
Асуух нуруу гэдэг сонин нэрийн учир нь хүндэт зочин ирж бүхэл шүүс ууц тавигаар дайлахад зочин гийчин нь асуух нурууг мөлжихдөө заавал асуух нурууны үг хэлэлцдэг заншилтай. Гийчин нь ахмад хүн бол “асуухыг нугалах уу” гэж гэрийн эзнээс асуун нугалаад үелэн мөлжилгүйгээр тавьдаг.Гэрийн эзэн нь ахмад хүнийг хүндэтгэхийн учир олон юм ярьдаггүй. Харин үе насны юмуу залуу хүн бол “нугал, нугал”, “нугал, нугасыг надад өг” гэж хэлдэг. Ийн зөвшөөрсний хойно нугалаад мөн мөлжилгүйгээр тавьдаг.
Харин үе тэнгийн юмуу наадаж наргих зорилгоор асуулгүй нугалж мөлжих тохиолдол байдаг. Гэрийн эзэн энэ надтай наадаж мэтгэх нь гэж ойлгоно. Тэгэхэд гэрийн эзэн зүүн гарын хомхой хуруу болон эрхий хуруугаар чимхэж баруун гартаа дэрс мод барьж (цагаан өвс болно) “энэ хаана байдаг ѐс вэ? та юунд асуулгүй нугалав” гэж асуухад нугалсан хүн хариулж хэлэлцэн сэц булаалдаж наадам наргиан үүсгэх ёс буй. Аль болох сэцэн хурц, алиа шог ярьж ой ухаан сэргэлэн, эрдэм дэлгэр, хэл мэргэн байхыг Асуух нуруунд сайн эрийн магнай, хан гарьдын жигүүр, алтан дөш эмээл, сайн авхайн суудал, алтан сүмбэр уулын орой, хон хэрээний хоншоор зэрэг олон нэрс бүхий дүрс байх ба түүний утга учрыг оруулж хэлэлцдэг зэргээс асуух нуруу гэж нэрлэсэн.
ФОТО
ВИДЕО
