Энэ удаагийн аялал онцгой байлаа. МБНЭ-ийг байгуулагдахаас эхлэн зүтгэж яваа хоёр дархан удган Д.Батчулуун, Д.Энхжаргал нар хамтдаа явсан юм. Тэдэнтэй хамт өргөн бүрэлдэхүүн явсан билээ. Монгол бөөгийн их удган Юра, Агий гуйа багт багтсан байсан. Д.Энхжаргал удганыг дагаж түүний шавь нар гарсан байлаа. Цэлмэн тэнгэр, зуны ногоон өнгө, замын хажуугаар өнгөрөх уул, ус байгалийн сайханыг гайхуулна. Очих замаа Лүн, Баяннуур, ... чиглэлд сонгосон байсан. Тэгээд Булган аймгийн нутагт байрлах Цогт хун тайжийн ордоны балгасаар дайрч өнгөрсөн юм.
Дашинчилэн сумын төвөөс баруун зүгт 12 км зайтай Хар бухын голын өмнө хөвөөнд, Хадаасан толгойн зүүн хойно орших эртний хотын туурийг Хар бухын буюу Хадаасангийн балгас гэдэг. Туурийг анх XIX зууны үед илрүүлэн олсон ба 1934, 1948-1949 онуудад хайгуул судалгаа, 1970 онд бага хэмжээний малтлага хийжээ. Уг хотын туурь түүхийн хоёр өөр цаг үед холбогдох бөгөөд эхнийх нь Х-ХI зууны Кидан улсын үе болно. Энэхүү балгасын Киданы үед холбож үзэх гол үндэслэл нь Чин толгойн балгаснаас олдсон кидан бичээст дээврийн ваартай яг ижил хэлбэр маягийн ваар олдсон явдал юм. Хожим XVII зууны эхэн хагаст эртний энэ хотын хэрэм дотор дан чулуугаар хийсэн барилга байгууламжуудыг барьжээ. Энэ нь тус тусдаа бат бэх хэрэмтэй хэдэн том барилга дуган байсан бөгөөд барилгын чулууны өрөөс бэхэлгээ зэрэг нь XVII зууны үеийн Монголын бусад шивээ бэхлэлтэд нийтлэг ажиглагддаг бөгөөд барилгын хэв загвар нь Төвд барилгын арга маягийг илэрхийлдэг. XVII зууны үед барилга байгууламжийг өргөтгөсөнийг Цогт хунтайжтай холбож үздэг.
Замд наадамдаа бэлтгэж сунгаа хийж байгаа морины уралдаантай таарсан. Их уул сумын урдахь хөвдөг гүүрээр гарсан. Тэгээд удалгүй Тосонцэнгэл сумын дундуур гарч Хөвсгөл аймгийн төв Мөрөн хотод орж ирсэн билээ.
Ганга нуурыг маань хэн нэг хүн өмчилж би тийшээ алхах эрхгүй, хөвөөнд нь хэдэн цаг хэвтэе гэтэл өч төчнөөн төлбөр нэхээд байвал, дарьгангынхан яах вэ?
Хэрлэнгийн шугуйд хэсэг англи хүн тосгон байгуулчихаад тэр хавийнхан морио ч услах эрхгүй болбол яах вэ?
Завханыхан Отгонтэнгэрийнхээ рашаанд очдог. Нэг баян хужаа эзэмшчихсэн, Дундговийнхон Их газрынхаа чулуунд очдог, америкийн нэг том хөрөнгөтөн ирээд суучихсан, Өмнөговийнхон Ёлын аманд очдог, өөдөөс нь Данийн нэг саятан сүвээгээ тулаад зогсож байдаг, Хөвсгөлийнхөн үзэсгэлэнт нуураа зориод очдог эргэн тойронд нь тор татаад, францын нэг тэрбумтан хэнийг ч оруулахгүй, дэлхийд том загасны үйлдвэр байгуулчихсан байвал яах вэ?
Хагас жаран өнгөрчихлөө, улс орноо босгоё
Өнгөрөгч 1 дүгээр сарын 10-нд “МАНАН дэглэмийн эсрэг бүх ард түмний нэгдэл” нэртэй том жагсаал болов доо. Жагсаалд оролцсон нэгэн хижээл эр “Би 1990 онд 26-хан настайдаа энэ талбай дээр жагсаад явж байсан. Тэр цагаас хойш 30-аад жил өнгөрчихөөд байхад өвгөн би мөн л шударга ёс яриад орилоод явж байгаадаа үнэхээр харамсч байна” хэмээн ихэд уурссаныг зурагтаар олон хүн үзсэн юм билээ. Үнэндээ эргээд харахад тодорхой хүрээнд л гэхээс нийгэм, эдийн засагт зарим талаар ухралт хийчихэж. Сүүлийн 30-аад жил ээлжлэн төр засгийн эрх барьсан нөхдүүд шударга ёсыг мандуулж, ард түмнээ жаргаах талаар шөнө бүр зүүдэлтэл ярилаа. Үнэмштэл уйллаа. Бүр зодолдлоо. Муу муухайгаа дуудалцаж, хулгай дээрмээ “гайхуулцгаалаа”.
“Халх голын дайны түүхийн судалгаа, Баримт ба газар орон” сэдэвт олон улсын эрдэм шинжилгээний хуралд МБНЭ-иын Ерөнхийлөгч Д.Жаргалсайхан урилгаар оролцсон байна.
Олон улсын эрдэм шинжилгээний хуралд И.В.Сеченов ахлагчтай ОХУ-ын төлөөлөгчид, БНХАУ-ын Хөлөнбуйр аймгийн Шинэ барга Зүүн хошууны намын хорооны зөвлөх Гү Мандал тэргүүтэй төлөөлөгчид, Танака Кацухико тэргүүтэй Японы төлөөлөгчид оролцсон байна.
Үндсэн илтгэлийг “Халх голын дайны түүхийн судалгааны өнөөгийн байдал, хэтийн төлөв” сэдвээр БХЭШХ-ийн Цэргийн түүх судлалын төвийн дарга, доктор, профессор, хурандаа С.Ганболд тавьлаа.
“МАХЦ-т ажиллаж байсан сургагч нарын тухай” ОХУ-ын судлаач, Ю.М.Свойский, “Номун хааны дайны газрын нэрний тухай” БНХАУ-ын түүхч, Номун ханы түүх судлалын төвийн дарга Шу Чан Жианг, “Манцуур дахь хилийн хэлэлцээрт оролцсон БНМАУ-ын толгойлогчдын хувь заяа” Танака Кацухико доктор, профессор, “Халх голын дайнд П.Чогдонгийн удирдсан 7 дугаар заставын гүйцэтгэсэн үүрэг” ХХЕГ-ын Хилийн түүх судлалын секторын эрхлэгч, доктор, дэд профессор, хурандаа Ж.Өвгөнбүргэд, “Манж-Го –ийн зэвсэгт хүчний бүрэлдэхүүнд байсан “номхотгон тайвшруулагч армийн тухай” И.В.Сеченов, “Халх голын дайны үед Хятадаас Япон, Орост явуулсан тагнуулын ажил” Япон улсын Шова их сургуулийн доктор Б.Хүсэл, “Номун ханы дайны эхлэл болсон маргааны тухай” БНХАУ-ын түүхч Баваасан, “халх голын дайнд хилийн 0132 дугаар ангийн гүйцэтгэсэн үүрэг” Хийлийн цэргийн 0132 дугаар ангийн захирагч, хурандаа Д.Мэндсайхан, “Японы армийн байлдааны ажиллагаа газрын зураг дээр” Япон улсын судлаач Охари Каздутоси нарилтгэл тавьж оролцлоо.
Мөн 12 эрдэмтэн судлаач өөрсдийн судалгааны бүтээлээс илтгэл тавьж оролцлоо. Олон улсын эрдэм шинжилгээний хурлын үер МБНЭ-ийн төлөөлөгчид Халх голын ялалтын музейг үзэж сонирхолоо.
Я.Мөнгөнөө
МБНЭ-ийн төв байр ес, аравдугаар сард хүний хөдөлгөөн ихтэй байлаа. МБНЭ-д хандагсадын тоо долоо хоногт дундажаар 1000-1300 орчим байна. Тиймээс тэдэнтэй харьцахад багагүй цаг зарцуулж байна. МБНЭ нь үйл ажиллагаа явуулах аппаратгүй, нэг хүн орон тоогоор, нэг оуютан хичээлийн бус цагаар ажиллаж энэ их ажлыг амжуулж байна. Тэдний дийлэнх нь цахим хэлбэрээр харьцаж, хариулт өгч, хамтран ажиллаж байна. Бидэнд хандагсадын ихэнх нь Мөнх тэнгэрээ шүтэн бишрэгчид, энэ үзлийг сонирхогч иргэд хандаж байна. Тэдний дийлэнх нь залуучууд байна.
Өвлийн улирал эхлэхээр МБНЭ-ийн Дээд зөвлөлийн гишүүд суурин байдаг болохоор сургалт, ярилцлага, хурал зөвлөгөөн хийх боломжтой байдаг. Мөн МБНЭ-ийн дотоод ажлуудад идэвхтэй оролцох боломжтой болдог. Одоо МБНЭ дээр гишүүдээ 15-20 хүнтэй бүлгүүдэд хувааж уулзалт хийж ирэх жилийн ажлаа ярилцаж санал бодлыг нь сонсож байна. Мөн МБНЭ-ийн дүрэмд нэмэлт өөрчлөлт оруулах санал авч байна.
МБНЭ-ийн Дээд цэцийн гишүүдээс 2014 онд Мөнх тэнгэрийн үйлд идэвхтэй оролцсон гишүүдийн санал авч шагналд тодорхойлох ажлууд хийгдэж байна.
Д.Төмөрөө
Сонгуулийн ерөнхий хорооны дарга Ч.Содномцэрэн, СЕХ-ы гишүүн, Ажлын албаны дарга Д.Баяндүүрэн нар 2020 оны тавдугаар сарын 20-ны өдөр АНУ-аас Монгол Улсад суугаа Элчин сайд, ноён Майкл Клеческиг хүлээн авч уулзлаа.
Уулзалтын эхэнд Сонгуулийн ерөнхий хорооны дарга Ч.Содномцэрэн Монгол Улсын Сонгуулийн ерөнхий хорооны үйл ажиллагааны талаар танилцуулж, Улсын Их Хурлын 2020 оны ээлжит сонгуулийн бэлтгэл ажил, явц, сонгогчийн санал авах ажиллагааг хэрхэн зохион байгуулах талаар танилцуулж, ноён Элчин сайдын сонирхсон асуултад тодорхой хариулт өгсөн юм.
Хэдэн сая жилийн өмнө амьдарч байсан үлэг гүрвэлийн өлгий нутаг болсон Монголын говь цөлөөс бас нэгэн түүхэн олдвор олдлоо. Энэ нь хүн төрөлхтний түүхэнд олдож байсан хамгийн том үлэг гүрвэлийн мөр юм.
Үүнийг Монгол-Японы хамтарсан экспедицийн малтлага хийсэн археологичид анх олсон бөгөөд уг үлэг гүрвэлийн мөр диаметр нь 106 см урт, 77 см өргөн аж. Монголын говь цөлөөс үлэг гүрвэлийн яс, мөр гэх мэт олдворууд маш ихээр олддог.
Судлаачид уг үлэг гүрвэлийн мөр ойролцоогоор 70-90 сая жилийн настай гэжээ.
Түүнчлэн уг мөр нь Титанозаур буюу урт хүзүүт үлэг гүрвэлийнх гэж Японы археологичид ярьсан байна. Титанозаур нь 30 метр урт, 20 метр өндөр махчин үлэг гүрвэл аж.
Монгол-Японы малтлагын экспедицийн хайгуулч, Окияама их сургуулийн эрдэмтэн “Энэ бол түүхэнд үлдэх олдвор. Үүнээс том үлэг гүрвэлийн мөрийг хүн төрөлхтөн олж байгаагүй” гэжээ.
Т.Бат
-ЭЦЭГ НЬ ОХИНОО АМЕРИК ЯВАХЫГ ХОРИГЛООД ДИЙЛЭЭГҮЙ АЖ-
2012 оны аравдугаар сард АНУ-ын Оклахома мужийн Оклахома хотод нэгэн монгол бүсгүй харамсалтайгаар амиа алдсан хэрэг гарчээ. Талийгаачийг Халиунаа гэдэг бөгөөд шаггүй сайн төгөлдөр хуурч байсныг Америкийн монголчууд анддаггүй байна. Дөнгөж 18-хан настай байхдаа интернэтээр өөрөөсөө 19 ах Кинг хэмээх америк эртэй танилцаж, захиагаар харилцаж эхэлжээ.
ФОТО
ВИДЕО
